Fethullah Gyleni në prizmin familjar dhe edukimi fillor

Fethullah Gyleni i hapi sytë në një botë të ngritur mbi rrënojat e modernizimit Osman, në një kohë kur këto rrënoja ende nuk ishin pastruar, por edhe “në një botë ku dinamizmi kryesor i Shoqërisë Elitare Osmane mohohej tërësish”, siç thotë Ismail Xhem. Kështu, për të mund të thuhet pa drojë, “një përparimtar me rrënjë në histori”. Ndikimi kryesor që ai të rritej i tillë, ishte oxhaku prindëror, i cili ndodhej në një fshat me 50-60 shtëpi, Koruxhuk, në qytezën Hasankale (Pasinler) të rrethit të Erzurumit, zonë kjo ku shpirti islam gjithmonë ka qenë shumë ndikues dhe vazhdoi si dekor deri në qendrën e Erzurumit. Ashtu sikur e shpreh edhe vetë Gyleni, në këtë vatër, gjyshi, Shamil Agai, i cili ishte një shembull i seriozitetit, qetësisë, burrërisë e besimit, kishte një relacion shpirtëror të veçantë me nipin e vet. Babai, Ramiz Efendiu, megjithëse i rritur në një fshat të vogël, në periudhën më të varfër e më të shkretë, qoftë materiale, edhe shpirtërore të Turqisë, ishte aq fisnik e i pasionuar mbas dijes, a thuaj se ishte rritur në shkollat e sarajeve. Atë e karakterizonte një sens humori, tregues i mirëfilltë i zgjuarsisë së tij; asnjëherë nuk e kalonte kohën kot dhe ishte i lidhur shumë me fenë e praktikat e besimit. Kurse gjyshja nga babai, Munise Hanëmi, ishte një zonjë e nderuar, e qetë, me një botë shpirtërore si oqeanet e thella e të pafund, qëllimi kryesor i së cilës ishte relacioni i thellë me Zotin. Gjyshja nga nëna, Hatixhe Hanëmi, vinte nga familja e një pashai. Ajo ishte shembull morali e fisnikërie, ndërsa vajza e saj dhe nëna e Fethullah Gylenit, Refia Hanëmi, ishte një grua e zgjuar dhe e dhembshur që i mësonte Kuran gjithë grave të zonës. I lindur në një vatër të tillë, Fethullah Gylen, në moshën katërvjeçare, mëson nga e ëma Kuranin dhe arrin ta lexojë atë të tërin për një muaj. Gjatë atyre viteve ishte thuajse e pamundur që në Turqi të lexoje Kuran haptazi. Ndaj dhe e ëma e zgjonte të birin në mesnatë dhe ia jepte atij mësimet e Kuranit në errësirë.

Kjo vatër ishte si një shtëpi miqsh ku vinin shpesh njerëz të njohur për dijen e moralin e tyre. Baba Ramizi, i cili ishte i dashuruar me dijen, bënte të pamundurën që çdo ditë të sillte të paktën një mik të tillë në shtëpi. Ndaj dhe Fethullah Gyleni, megjithëse i vogël, ishte mësuar të rrinte e të dëgjonte bisedat e më të mëdhenjve, duke u gjendur kështu në mes të një hallke dijeje dhe morali që në fëmijërinë e hershme. Kjo hallkë ishte vendi ku do të ndikohej së pari ndërgjegjja e tij e ku do të hidhej tharmi i formimit të shpirtit të tij. Kjo hallkë, qendra e së cilës ishte shtëpia e Gylenit, ishte ajo që do t’i mësonte atij lidhjen e fortë të kësaj bote me atë të përtejmen.

Shkollën fillore Gyleni e ndjek në fshatin e lindjes. Nga njëra anë vazhdon mësimet, nga ana tjetër, meqenëse është fëmija i parë i familjes, ndihmon të ëmën në punët e shtëpisë. Fillimisht merr mësimet e gjuhës arabe nga i ati, pastaj nga nipi i Muhamed Lutfi Efendiut, Sadi Efendi. Leximin sistematik të Kuranit e mëson nga Haxhi Sitki Efendi, në Hasankale. Ndikimin më të madh gjatë fëmijërisë dhe rinisë së tij të hershme e ka prej Alvarli Muhamed Lutfi Efendiut.

Fethullah Gylen shkon më pas në Erzurum për të vazhduar shkollën. Në dorë ka një valixhe druri të vogël, ku ka futur sendet personale. Shkollimin e vazhdon në kushte vërtet të vështira.

Individët e familjes së tij kanë lidhje shumë të forta me njëri-tjetrin. Ndaj dhe vdekja e një motre të vogël, kur ai është ende fëmijë, pastaj vdekja e gjyshit dhe gjyshes, ndërsa ai është në Erzurum, më pas edhe vdekja e Muhamed Lutfi Efendiut, janë ngjarje që lënë gjurmë të thella në fëmijërinë e rininë e hershme të Fethullah Gylenit.

Fethullah Gylen rritet në një mjedis ku edukata e morali islam kishin rol kryesor në edukimin e individit dhe në gjykimin e ngjarjeve. Gjatë kohës që vazhdonte shkollën në Erzurum, nëse donte të shtrihej në dhomën e vogël ku rrinte, nuk shtrihej dot lirshëm me këmbët nga shokët e dhomës. Njëra anë është ana e Kibles, ana tjetër janë librat; as andej nuk i shtrin dot këmbët. Mbetej vetëm një anë, po edhe andej është ana e Koruxhukut, vendit ku ka babain. Nga respekti që ka për të atin, nuk i shtrin dot këmbët as nga ajo anë, kështu që shumë netë i kalon ndenjur.

Fethullah Gyleni është një njeri tepër energjik. Asnjëherë nuk e braktis edukimin fizik. Vishet pastër, madje aq mirë, sa mund të quhej luks për atë kohë. Asnjëherë nuk vesh as pantallona të pahekurosura dhe as këpucë të palyera. (Küçük Dünyam, fq. 42)

Ashtu sikurse mjedisi në të cilin lindin e rriten ka një rëndësi të padiskutueshme në formimin e njerëzve, po ashtu edhe në perceptimin e figurave e ngjarjeve, të cilat kanë lënë gjurmë në histori, është po ky mjedis që ndikon fuqimisht. Madje mund të themi se në formimin personal të Gylenit, ku një e treta është e shkuara, një e treta e sotmja dhe një e treta e ardhmja, sfondi historik që përbën të shkuarën e tij, paraqet një rëndësi edhe më specifike.

Kur lexoj shkrimet e Fethullah Gylenit, në shumicën e tyre ndihet si faktor kryesor një mërgim me rrënjë në histori, një llavë pasioni, emocioni e entuziazmi, si dhe një shpresë e optimizëm, që sheh nga e ardhmja dhe si burim i gjithë këtyre ndjenjave e mendimeve paradoksale, është dekori në të cilin u lind dhe u rrit Gyleni, nga njëra anë puhia e “Shoqërisë Përparimtare Osmane”, që ndihej seriozisht në ndjenjat morale e shpirtërore, në formimin familjar e në normat e sjelljes, nga ana tjetër, tranzicioni i modernizimit të një shteti që kishte sunduar në tre kontinente, por që kishte përfunduar nën rrënojat e veta, më pas në rënkimet e një zhvillimi republikan, i cili vazhdonte paralelisht me atë osman.

Ai vetë e përshkruan kështu pamjen që sheh nga dritarja e të shkuarës e të sotshmes e këtij dekori:

“Dikur bota jonë përbënte një kulturë më vete, një vend i qytetërimit... Në këtë botë qytetet e fshatrat ishin të lidhura fort me njëri-tjetrin me relata shpirtërore dhe i gjithë vendi, me fshatrat, qytetet e rrethet, i ngjante një qyteti të stërmadh. Gjithë banorët e kësaj bote ideale zotëronin një moral të kulluar, një ndërgjegje të mbushur me besim dhe një njësi kombëtare të palëkundshme... Dhe në saje të këtyre lundronin në lumturi e mirëqenie të paarritshme. Pothuajse në çdo cep, jeta vazhdonte aq e qetë, pa dhunë, pa shkelje, e distancuar ndaj çdo krimi, sa shëtitësit e kohës, të mahnitur nga ajo që shihnin, kujtonin se çdo gjë këtu rrjedh nën një tis magjik.

“Çdo njeri këtu merrte e jepte frymë mes mirësisë e bukurisë; çdo njeri vepronte i ndërgjegjësuar se është shkaku i së mirës së tjetrit, çdokush sillej si mbrojtësi i vlerave morale dhe i nderit të shoqërisë dhe çdokush mundohej për lumturinë e kësaj shoqërie me një sinqeritet të brendshëm, me një përkushtim e ndjeshmëri të jashtëzakonshme... Ai që kishte mundësi, i vinte këto në shërbim të shtetit e të popullit, kurse ai që nuk kishte, nuk ishte i detyruar kurrsesi të lutej e të përgjërohej majtas e djathtas.”

“Ne arritëm ta perceptonim atë qytetërim të jashtëzakonshëm vetëm pasi ishte bërë gërmadhë, pas tërmeteve të njëpasnjëshme. Nuk mundëm dot ta shihnim atë botë të mrekullueshme ndërsa parimet e saj të mahnitshme dhe rregullat e saj ishin ende në fuqi, vreshtat ende nuk ishin shkatërruar dhe lulet nuk ishin venitur, ndërsa pyjet nuk ishin djegur e bërë hi, ndërsa erozioni ende nuk ia kishte grimcuar tokat, ndërsa kuajt ende nuk kishin plasur dhe kalorësit ende nuk ishin bërë pré e pasioneve, ndërsa sytë ende nuk ishin mbuluar me sklepa ndaj të vërtetës dhe diejt ende nuk kishin perënduar duke ia lënë vendin errësirës së padepërtueshme, ndërsa përrenjtë ende nuk ishin tharë dhe burimet nuk ishin helmuar, ndërsa meloditë ende nuk kishin heshtur dhe zëri mistik ende nuk kishte pushuar, para se çdo vend të kthehej në varrezë e në shkretëtirë... pra, nuk e pamë dot.” (Sizinti, dhjetor 1989)