Müvəffəqiyyətin gətirdiyi imtahan – zəfər sərxoşluğu

Sual: Gözəl nəticə əldə edən və ya bir işdə müvəffəqiyyət qazanan möminin mülahizələri necə olmalıdır?

Cavab: Həqiqi mömin bilir ki, bütün yaxşılıqlar, gözəlliklər və müvəffəqiyyətlər Allahdan, pisliklər və uğursuzluqlar isə nəfisdəndir. Çünki Qurani-Kərim açıq-aşkar buyurur:

مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ
“(Ey insan!) Sənə yetişən hər bir yaxşılıq Allahdandır, sənə üz verən hər bir pislik isə özündəndir (nəfsindəndir)” (“Nisa” surəsi, 4/79)

Belə halda inanan insan heç vaxt vəsilə olduğu yaxşılıqları, xeyirxah əməlləri və gördüyü işləri özündən bilməməlidir. Əslində biz bütün namazlarda Allahı təsbeh edərək Onun icraatında (gördüyü işlərdə), şüunatında (işlər, feillər), rübubiyyətində (hər an hər şeyi yaratması) tayı-bərabəri, oxşarı, bənzəri olmadığını dilə gəririk. Əgər dilimizin söylədiyi bu həqiqəti bütün varlığımızla duya, düşüncələrimizə nəqş edə bilsək, Allahın izni ilə, vəsilə olduğumuz yaxşılıqları, gözəl əməlləri və əldə etdiyimiz nailiyyətləri öz adımıza çıxmaqla günah işləmərik.

Həddini bilənlərə əhsən!

Allaha inanan bir insan nə qədər uğur qazanır-qazansın, həddini bilməlidir. Həzrəti Pir əsərlərində: “Əhsən o adama ki, özünü tanıyır və həddini aşmır!” (Buxari, “ət-Tarixul-kəbir” III/338; Təbərani, “əl-Mücəmül-kəbir”, V/71) həqiqətini diqqətə çatdırır. İnsanın həddini bilməsi isə ətdən-sümükdən ibarət bir varlıq olduğunu və mahiyyətinin əczü-fəqrlə (Allah qarşısında gücsüz və yoxsul) yoğrulduğunu dərk etməsindən asılıdır. Üstəlik o, bir qədər də dərin mülahizələrə dalaraq çirkli bir cəmiyyətdə nəşət etdiyi üçün çox vaxt bəlvayi-amma (hər insanın üzləşdiyi, qaçılması demək olar ki, mümkün olmayan sıxıntılar və çətinliklər) bulaşdığını, hətta bəzən boğazadək günaha batdığını da düşünərək: “Əslində məndən adam çıxmazdı! Allah sonsuz rəhməti ilə mərhəmət etməsə idi, bu ehsan və lütf mənə haradandı?!” deməlidir. Əgər insan bu şəkildə düşünər və ixlasla Cənabi-Allaha pənah apararsa, özü haqqında böyük fikirlərə qapılmaz. Hər bir gözəlliyi Ondan bildiyinə görə, Allah (cəllə cəlaluhu) da ona bəxş etdiyi nemətləri kəsməz.

İnsanın öz günahlarını unutmaması çox vacibdir, çünki o, bunun sayəsində nəfsə etibar olmadığını heş vaxt yadından çıxarmır. Bəşər cürmünü bilsə, günahkar olduğunu unutmasa, iddialı olmaz. Nəinki iddialı olmaz, hətta daim özünü günahkar görər, vəsilə olduğu və zahirən uğurlu görünən fəaliyyətlər haqqında isə “Cənabi-Allah bəzən mücrimlərə də bəzi işlər gördürür” şəklində düşünər, “Məndən adam olmazdı, amma Allah (cəllə cəlaluhu) yoxluqdan varlıq yaradır” deyib həmişə nəfsini hesaba çəkər.

“Bu cür iddialardan uzaq olmaq üçün insan hökmən günah işləməlidir” düşüncəsi də doğru deyil. Çünki insanın istəmədən çirkin bir şeyi eşitməsi, bir xəta işləməsi açıq-aşkar göstərir ki, nəfsə etibar etmək olmaz. Əsas məsələ xəta və günahlardan dərs almaqdır. İnsan bir xətadan sonra min dəfə tövbə etsə belə, ancaq günahlarını yadında saxlamaqla, daim peşmançılıq içində xatırlamaqla bəxş edilən uğurları Allahdan bilər və bunu qəlbən hiss edər.

Belə bir ülvi məsələdə, yəni nəfsin sorğu-suala çəkilməsində bir neçə məqama diqqət yetirmək lazımdır: Belə ki, bəzən şeytan günahları bəhanə gətirərək “Bu qədər günahla Allahın hüzuruna necə çıxacaqsan?” deyə insanı aldatmağa çalışır. Belə bir məqamda insan bir tərəfdən mənən təmizlənmək üçün yollar axtarmalı, digər tərəfdən də Allahın mərhəmətini düşünməli və “Cürmüm çox olsa da, könlüm Sənə heyrandır” deməlidir. Günahlar Cənabi-Allahın icraati-sübhanisinə, lütfünə, inayətinə və ehsanına heyran olmağa və Ona pənah aparmağa mane olmamalıdır. Günahlar Cənabi-Allahdan uzaqlıq hissini aşılasa da, insanın duyğu və düşüncələri həmişə Onunla olmalıdır. İnsan nəinki topuğa və ya dizəcən, hətta boğazadək çirkaba batsa belə üluhiyyət və rübubiyyət məqamının yeganə sultanı Allaha və bəşəriyyəti bu məqama səsləyən ən böyük zata − Allah Rəsuluna (sallallahu aleyhi və səlləm) pənah aparmalı, onları dəlicəsinə sevməli və heç vaxt onların qapısından ayrılmamalıdır. Bu, bir mənada təzad sayılsa da, mömin bu ziddiyyətlərin ahəngdar axarında yaşamağı öyrənməlidir.

Şeyx uçmaz, mürid uçuruma yuvarlayar

Əsas məsələyə qayıdaq: böyük uğurlar əldə edən insanı gözləyən ən böyük təhlükələrdən biri də göstərilən iltifat və hörmətə layiq olduğunu düşünməsidir. Halbuki Allah bəzən imtahana çəkmək üçün insana – layiq olmasa belə – lütflər bəxş edir. O halda insan qazandığı uğurlara görə Allaha layiqincə şükür etməli və bu uğurları özündən bilməməlidir. Onsuz da, özünü günahkar sayan bir insan Cənabi-Allahın bəşx etdiyi ərməğanları öz adına çıxmaz. O gah gül bağına, gah da özünə baxar, özünü sorğu-suala çəkər və susuz səhrada gözəl çiçəklərin qönçə amasına valeh olar. Həqiqətən də, bəzən Cənabi-Allah çox günah işləmiş insanların belə əziyyətlərini puça çıxarmaz, böyük ərməğanları ilə mükafatlandırar. Bunu görən bəzi insanlar həmin şəxsin ətrafında toplanaraq təqdir hislərini dilə gətirər. Hətta biri durub o şəxsin övliya olduğunu da deyər. Başqası: “Nə övliya? Əməllərini görmürsünüz? O ancaq qövsi-əzəm ola bilər” söyləyər. Bir başqası onun həm qütb, həm də qövs məqamında olduğunu iddia edər. Bu qədər iltifat və məhəbbət görən şəxs də ona verilən xəyali məqamlara qapılıb “Görəsən, həqiqətən mən qövs və ya qütbəm?” şəklində düşünər.

Bəzən buna ağlabatan əsaslar da gətirə bilər. Məsələn deyər ki “Ən böyük ilahi ərməğan Allahın bəndəsinə bəxş etdiyi bu ərməğanı hiss etdirməməsidir. Bugünədək mən bunu bilməmişəm. Hər halda başıma yığışan bu qədər insan yalan danışmaz!” El arasında belə bir söz var: “Şeyx uçmaz, mürid uçurar”. O adam uçmasa da, ətrafına toplananlar onu uçurar. Əslində bu uçurma deyil, Allah eləməsin, insanı uçurumdan yuvarlamaqdır. Çünki belə bir insan zaman keçdikcə, mədhiyyələrə aludə olduqca artıq qütblük və ya qövslük məqamlarını bəyənməz, gözünü mehdilik və məsihlik məqamlarına dikər. Üstəlik, başına yığışanlar onun Mehdi və Məsih olduğuna dair eyham vursalar, bu binəva da özünü xalqın hüsnü-zənlə ona aid etdiyi məqamlarda görməyə və buna inanmağa başlayar. Bəzən süni təvazökarlıqla bu düşüncəsini izhar edər, bəzən də məsələyə aid müəyyən ayə və hədislər oxuyaraq bu fikri üstüörtülü qəbul edər. Günahları ucbatından düz yolda düz yeriyə bilməyən bu adam səmalarda uçduğunu zənn edər. Bununla da üzü uçuruma gedən çox təhlükəli bir yola addım atmış olar. Halbuki Həzrəti Piri-Muğanın sözü ilə desək, insan sevdiyini uca məqamlara yüksəltməkdənsə, onun məfkurəsinə sədaqət göstərməlidir. Qardaşlarını çox sevməli, onları dünyalara dəyişməməli, eyni zamanda mübaliğəli təriflərlə onların “boynunu qırmaq”dan çəkinməlidir.

Dabbağın əlindəki dəri kimi

Tariximizə nəzər yetirəndə sultanların, şairlərin, Haqq dostları və bir çox böyük zatların özünü yerdən-yerə vurduğunu, nəfsini sorğu-suala çəkdiyini görürük. Onlar böyük şəxsiyyət olsalar da, heç vaxt özləri haqqında böyük fikirdə olmamışdılar. Onsuz da iddialı eqoistlərdən heç nə çıxmaz. Eqoistlər fantaziyalar dünyasında yaşayırlar. Çünki həmişə özlərini nümayiş etdimək dərdindədirlər. Bunun üçün həqiqətlər onlara bəs eləmir, ona görə də fantaziyalar qurur, riya və sümaya (başqasına göstərmək və eşitdirmək) əl atırlar.

Məsələn, bir gün bir nəfər durub İmam Buxaridən danışır. Ancaq görür ki, sözlərinə çox da maraq göstərmirlər. Çünki bütün hədisçilər bu mövzunu bilir. Diqqəti özünə çəkə bilməyən bu şəxs daha orijinal şeylər söyləməyə ehtiyac duyur; ardınca axirətə dair fərqli bir mülahizə ortaya atır və monistsayağı klassik ifadələrdən istifadə edərək dinləyicilərdə maraq oyatmağa çalışır. Əslində isə o sözlərin Şeyx Bədrəddin Simavinin “Varidat” adlı əsərindəki fikirlərdən bir fərqi yoxdur. Hətta Aristotelin o biri dünyaya və ruha dair irəli sürdüyü fikirlərdə də eyni təzadlara rast gəlmək olur. Öyrənəndə ki, orijinal hesab edərək irəli sürdüyü bu fikirlər dəfələrlə başqaları tərəfindən dilə gətirilib yenilik axtarışına başlayır və fərqlilik olsun deyə ruhların dövr etdiyini irəli sürür. Ancaq bu şəxs həqiqətləri tapmaq və insanları agah eləmək niyyətində olmadığına görə, nəfsinə uyaraq icad etdiyi “orijinal” fikirlər uğursuzluqla nəticələnir.

Halbuki Allah bizi bir bəndə olaraq yaratmışdır və insan üçün bəndəlikdən böyük bir məqam yoxdur. Niyə bəndə olmaqla kifayətlənməyək? Bizim vəzifəmiz Ona səmimi qəlblə yönəlmək və Onun rübubiyyət və üluhiyyətinə müqabil ciddi übudiyyət göstərməkdir. Həzrəti Pirin sözü ilə desək, übudiyyət qabaqcadan insana lütf edilən nemətlərə müqabil bir şükürdür, sonra veriləcək nemətlər üçün bir başlanğıc deyil (Bax: Bədiüzzaman, “Sözlər” s.384 “İyirmi dördüncü söz, beşinci budaq”). Bu səbəbdən də sırf ilahi lütflərə nail olmaq üçün Allaha ibadət etmək doğru deyildir. Allah istəsə, bəndəsini heç nəsiz mükafatlandıra da bilər, ibadətləri lütfləri ilə mükafatlandıra da bilər. Lakin bunu istəmək doğru deyil. Mükafatını əvvəlcədən alan biz bəndələrin vəzifəsi daima Allaha şükür və həmd etməkdir.

Allaha bəndəlik etməyən insan nəfsinə köləlik edər. Nəfsə köləlik edən insan isə yalnız özü üçün yaşayar və özünü dünyanın mərkəzinə qoyar. Belə adama eqosentrik deyirlər. Həmişə özü ilə məşğul olan, öz fikirləri, öz düşüncələri, öz mülahizələri, hətta öz boy-buxununa, ədasına və əndamına valeh olan adama da narsist deyirlər. Belələri ancaq öz əməllərini və nailiyyətlərini bəyənir və bunlarla öyünür. Onların kimisə bəyənib təqdir etməsi mümkünsüzdür. Belə insanlar təqdirdən, alqışdan, mədh-sənadan da doyan deyillər. Gözü doymaz onların. Şübhəsiz belə eqoist və narsist şəxslərin bəşəriyyətə bir faydası yoxdur.

Allah (cəllə cəlaluhu) təvazökar insanlara neçə-neçə xeyirxah əməllər bəxş edər. Şairin dediyi kimi:

“Məzhəri-feyz olmaz düşməyəcək xaqə nəbat.
Mütəvazi olanı rəhməti-Rəhman böyüdər”.

Yəni toxum torpağa düşmədən feyz almaz. Başı aşağı olan təvazökar bəndələri də Allah (cəllə cəlaluhu) müstəsna ülvi məqamlara yüksəldər. Budur Şahi-Geylani, budur Məhəmməd Bahaüddin Nəqşibəndi, budur Əbül-Həsən əş-Şazəli, budur Piri-Muğan. Yüz illər keçməsinə baxmayaraq, biz hələ də onların virdlərini oxuyur və əsərlərindən faydalanırıq. Onların xatirəsi əbədi yaşayır. Çünki onlar məhviyyət, sadəlik və təvazökarlıq qəhrəmanlarıdır. Özlərini heç saymış, ömürlərini ancaq Allahı isbat etməyə həsr etmişlər. Onu təbliğ edib özlərini unutmuşlar. Başqa sözlə desək, önlar həyatlarını vücudi-ilahinin kölgəsinin kölgəsi hesab etməyə həsr etmişlər. Allah da buna müqabil onlara elə bir vücudi-cavidan (əbədi vücud) vermişdir ki, hələ də qəlblərimizdə yaşayırlar. Bəzən otağıma girəndə elə bilirəm Əbul-Həsən əş-Şazəli Həzrətləri və ya Əbdülqadir Geylani Həzrətləri ilə qarşılaşacağam. Onları özümə bu qədər yaxın hiss edirəm. Bəli, onlar həyatını Allahın varlığının isbatına həsr etmiş, Allah da onları elə ülvi məqamlara yüksəltmişdir ki, aradan yüz illər keçsə də yenə də bizə bələdçilik edib yol göstərirlər. Yeddi-səkkiz əsr keçsə də, biz hələ də onların dualarına müraciət edərək müasir problemlərə həll yolları axtarırıq.

Xülasə, təkəbbürlülük, lovğalıq, təəssüf ki, müasir dövrün ən geniş yayılan xəstəliklərdəndir. Zəfər və müvəffəqiyyət qazanan insanlar üçün isə bu xəstəlik ölümcül təhlükə həddinə çatır. Elə isə bizim vəzifəmiz əldə edilən nailiyyətləri Rəbbimizdən bilmək və Ona daima həmd-səna etməkdir.