Аллаһ үлгі етіп көрсеткен тәрбиені үйрету керек

а) Сөйлеу мәдениеті

Бұл жерде қолға алатын алғашқы мәселе – Аллаһ үлгі етіп көрсеткен тәрбие негіздерін үйрену. Бүкіл ойымыз бен қылығымыз, тіпті жұбайыңызбен екеуара үнемі сөз етіп отыратын мәселелер болашақта бала жадында қалатын тақырыптар болуы тиіс.

Әрине, үй болғаннан кейін отбасы ошақ қасында тіршілік қамы, өзге де тұрмыстық мәселелер де тілге тиек етіледі. Баланың көзінше мұндай мәселелер айтылған күннің өзінде ерлі-зайыптылар өздерімен бірге баланың да үлкендердің сөзіне құлақ түретінін ескеруі керек. Мүмкіндік болса, оған қатысы жоқ, пайдасы тимейтін немесе оны зеріктіретін мәселелер олардың көзінше айтылмағаны жөн. Иә, белгілі бір кезеңде жас жеткіншектің рухы мен жүрегіне нәр беретіндей мәні бар мәселелерді таңдаған дұрыс, сабырын сарқып, мезі ететін нәрселерден аулақ болған жөн. Үйде де, түзде де, жұмыста да бала тәрбиесіне жауапты екенімізді есте ұстағанымыз жөн.

Баланың жанында мүмкіндік туса Аллаһ жайында, иман жайында, берген несібе-ризығы, дін турасында әңгіме қозғаған жақсы. Отбасының ұстанымы ретінде бала бойынан болашақта байқалуы тиіс мәселелер сөз етілуі тиіс, бала ата-ана болудың қандай міндет екенін сезініп өсуі тиіс. Егер бұл айтылғандар жүзеге асса, болашақта баланың бірқатар жаман әдеттері түзеледі. Әлбетте, осыдан кейінгі кезеңдердің де өзіне тән қиындықтары болар, реті келгенде оларға да тоқталамыз.

ә) Мейірім таныту мен аялаудағы өлшем

Мұнда көздеген ойымыз – бала бойына ізгілік пен мейірімділік қасиет дарыту. Бұл жерде де ықпал етудің ең төте жолы ретінде – алдымен өзіміз үлгі-өнеге көрсетуіміз керек. Қол жайып келген қайыршыға қолына іліккенін ала сала әйелінен бұрын күйеуі жүгірсе, немесе күйеуінен бұрын барып әйелі ұстатып үлгерсе, қайыршының жағдайын барынша ден қойып тыңдаса, бұл баланың мейірімді, жанашыр болып өсуіне өз ықпалын тигізетіні сөзсіз.

Кей жағдайларда мейірімділік бала бойына туа бітеді. Мәселен, кей балалардың көздері мөлтілдеп тұрады. Бұл олардың өсе келе өте сезімтал болатынды-ғын аңғартады. Кейде олар өздеріне назар аударту үшін, ата-анасына өз қалауын орындатқызу үшін де осындай қылықтарға барады. Алайда әр жыластың өз мәнісі болады. Қалай дегенде де баланың мейірімді, жанашыр, қағілез болып өсуін қаласақ, жанұямыздың барынша ыстық, мейірім-шапағатқа толы болуына көңіл аударуымыз керек.

Баланың қолы қатты, сараң, дүниеге құмар болып өсуі кейбір жағдайда оның өзімшіл, пайдакүнем, жанжал іздеп тұратын шатақ, тілазар және т.б. жаман әдеттерге себеп болады. Балаға діни тәрбие берілмесе, екі өмірде де бақытсыз болмақ.

Иә, мейірім-шапағаттың орны ерекше. Жомарттық пен кеңпейілділік те осы жағымды қасиеттердің қатарына жатады. Мейірімді жандар үнемі табысқа кенеледі, ал мейірімі жоқтар зиян шегеді. Жомарт адам күнәкар болса да Жұмаққа бара алады. Сараңға мүмин бола тұра Жұмаққа бару қиындау. Осы себепті бала бойына мейірім мен жанашырлық қасиеттерін сіңіру керек. Бұған қоса, дүниеге салынып Аллаһ пен өзге адамдарды ұмытып кетпеуі үшін жақсылыққа жаны құмар азамат етіп өсіруіміз керек. Дүниеқоңыз болмасын десек, баланы жомарт – қолындағысын басқамен бөлісе алатын жүрегі дархан адам етіп тәрбиелеу қажет, сонда ғана ол рухани өмірінде Аллаһқа жақын болады. Бұл мәселеде де алдымен өзіміз үлгі көрсетіп, құлағына құйып отырмасақ, құр ауызбен айтып қоюдың ешбір әсер-ықпалы болмайды. Іс-әрекеттерімізбен көрсеткен кезде сөзіміздің салмағы арта түсері анық.

б) Сыйлық

Сыйлық – баланы табысы мен жетістіктеріне қарай көтермелеп, марапаттап, ынталандырып отыру. «Қарай» деген сөзді әдейі қолданып отырмын. Бұл мәселеде әділеттілікті сақтамасақ, берген тәрбиеміздің түк әсері болмайды. Баланың еңбегін бағалағанда белгілі бір өлшемнен аспауымыз қажет. Ол үлкен жетістікке жетсе, үлкенірек сыйлық, кішігірім жетістікке жетсе, кішігірім сыйлық берген жөн. Иә, діни істерінде яки дүние істерінде (әрине, адал әрі рұқсат етілген шеңберде) әрбір жетістікті дер кезінде марапаттап отыру діни тәрбиедегі қажеттілік.

Осы тұрғыдан ата-ана – әрі ойшыл, әрі білімі мол тәрбиеші деген сөз. Әке мен шеше балалардың жай-күйін ойлап, үнемі қамқор болғаны жөн. Егер ата-ана көліктеріне, бау-бақшасына көңіл бөлгендей балаларына да көңіл бөлмесе, баланың сана-сезімі өспей қалады. Осы себепті, бұдан бұрын да атап өткен биязылық, мейірім, жақсылыққа жаны құмар, Аллаһтың берген несібелеріне шүкіршілік ететін қасиеттерімен қоса баланың жағдайына қарай тәрбие беру ісінде де рухани құндылықтарымызға жүгінуге мәжбүрміз. Ол – діндегі тәрбие. Аллаһ бұл дүниеде ізгі іс істегендерге сый-сыяпат ретінде жаннатты, жамандық істегендерге жаза ретінде жаһаннамды жаратқан.

Құран кәрім «Егер шүкір етсеңдер, Мен де (несі-белерімді) арттырамын, егер қадірін білмесеңдер, онда азабым тым қатты»^[1] деп бұйырған.

Аллаһтың тәрбиесін негізге ала отырып, сол шең-берде балаларымызбен қарым-қатынас жасасақ, Аллаһ та бізді жалғызсырата қоймайды.

в) Баланы ертеңгі күнге дайындау

Қайталап айтуды қажет ететін мәселе: күнделікті ортасын есепке ала отырып, жасына, деңгейіне, білімі мен танымына сай бала тәрбиесін қолға алу. Бала бес жаста болса, діни мағлұматтарды әліппені үйреткендей ерінбей, жалықпай түсіндіруіміз керек. Ол жеті жасқа келгенде берілетін білім басқа болса, он жасқа келгенде одан күрделірек білім алуы тиіс.

Алайда мұның мынадай маңызды жағы бар: – балаға айтпақ болған мәліметіміз оның жасына сай әрі келесі кезеңнің де талаптарына жауап бере алатындай, алға басуына септігін тигізетіндей болуы керек. Өйткені ол өзі өмір сүрген уақытты онсыз да көріп-сезе алады. Оған ортаның бергені мен мұғалімнің айтқаны да жеткілікті саналуы мүмкін. Ендеше, біздің тәрбие арқылы сіңіретініміз алдағы уақытта оның кәдесіне асатын жайттар болуы керек. Хазірет Али: «Балалар-ыңызды бүгіннің білімі мен мәдениетіне лайықтап емес, ертеңнің жағдайына лайықтап даярлаңыздар, өйткені олар бүгін үшін емес, ертең үшін туылды», – деген. Бұл ұстанымды жалпы білім мен таным тұрғысынан қолға алар болсақ, «Дәл қазіргі білім мен мәдениетті жеткілікті деп санау таяздық», уақыт өте келе басқалар сізді басып озады, сіз артта қалып қоясыз. Бұл ұстаным баланың қазіргі күйін емес, болашақтағы жағдайын жақсартады. Иә, алты жасар балаға жеті жасар баланың тәрбиесін, ал жеті жасында оған сегіз жастағылардың бағдарламасын әзірлеген жөн.

Қорыта келе мынаны айтуға болады: бес жасына дейін балаға берілген діни әрі ұлттық тәлім жұғымды болуы үшін оның ақыл-есі толысқан болуы керек және орташа шамамен алғанда, он бес жасқа дейін оған берілетін білім біртіндеп күрделенеді. Жиырма жасар бозбалаға немесе бойжеткенге он бес жасар кездегі тәлімді бермек болсаңыз, оның дін, иман, тәрбиеге қатысты осы кезге дейін алған мәліметін күрделендіріп жібересіз. Адамның ағзасына қажетті қорек жасына қарай өзгеретіні секілді ақыл-ойы, сана-сезімі өз деңгейінде рухани қорек алады.

Сіз өзіңіз тәрбиелегіңіз келген адамның қоғамдық санасын әрі ақыл-ой деңгейін анықтамай жатып тәлім беруге талпынсаңыз, оны өзіңізден бездіріп алуыңыз мүмкін. Бүгінгі күні білім саласының көптеген кем-шіліктеріне қарамастан, кейбір жастарымыздың сана-сезімі тұнық қалпын сақтаған. Мұны Аллаһтың айрықша жарылқауы ретінде ұққан жөн. Не болмаса жиырма-жиырма бес жастардағы бұл өскіндердің ой-санасы әлі он-он бес жасар балғын, балауса күйінде сақталып қалған деген сөз. Бұл жас өскіндердің ой-санасы өз дәуірінен артта қалғанын көрсетеді. Ой-санасы өз дәуірінен артта қалған адам бір күні алда-жалда діни әрі ұлттық, қоғамдық пікірі өзінен әлдеқайда озық адаммен кездессе, Құдай сақтасын, іштей өз құндылықтарынан жерініп, өмірден түңіліп кетуі мүмкін. Тәрбиелеу ісінде жас шамасына қарай жүктелетін міндеттерді уақытынан сәл бұрын жүргізу жайында дін мынадай кеңес береді: балаға намаз оқу он бес жасында парыз болса, сіз оны он жасынан бастап үйретіңіз. Оны ораза ұстауға да парыз жасынан ертерек үйретіңіз дегенді білдіреді. Бұл діннің басқа да парыздарына қатысты. Бала неғұрлым ертерек қамданса, ертең өзіне жеңіл болмақ.

Мына жайтты да айта кеткен орынды, мәселелерге қатысты нақты байламдар жасауымыздың себебі толықтай Құран мен сүннетке арқа сүйеуден туындап жатқандықтан деп санаған жөн.

Балаға берілетін тәрбие кішкентайынан қолға алынса, оған да, өзіңізге де жеңіл болар еді деген ойдамыз. Егер бала балиғатқа толысымен діни парыздарды міндетті түрде орындасын десек, онда біз оны осыған дайындағанымыз жөн. Біз осы уақытқа дейін бұл тәсілдің тиімді екеніне талай куә болдық.

Осы тұста Имам Жағфардың адамның жасына қатысты мынадай өлшемдері жайлы да айта кеткім келеді:

«Жеті жасқа дейін балалық кезең, бала бұл кезде еліктегіш келеді, көргенін айнытпай қайталайды. Көбіне түрлі ойындарға құмар болып өседі. Тіпті сіз онымен ойнасаңыз, ол да сізбен ойнағысы келіп тұрады. Сізден көргенін қайталайды, көп еліктейді. Бала осы жасына дейін еліктеу кезеңін бастан өткереді. Содан соң оның жасы мен сана-сезіміне қарай ұлттық әрі рухани құндылықтарды жайлап сіңіре бастайтын кезең келеді. Бұл – нағыз Құранды үйрететін кезең. Бұл да осыншалықты уақытты қажет етеді. Одан кейін оның парасат пайымына қарай харам мен халалды үйренетін кезеңі келеді, бұл кезеңнің мерзімі де әуелгісіндей деуге болады».

Имам Жағфардың сөзіне құлақ түрсек, бала жиырма бір жасқа дейін қоғамдық санасы өсіп, діни тұрғыдан кемелденуі тиіс. Демек баланы бұл жастан кейін тәрбиелемек болсаңыз, қиынға соғады. Олай болса, жиырма бір жасқа дейін оның мінез ерекшелігі ескеріле отырып діни, ұлттық құндылықтарды ойы мен бойына сіңіруіміз керек. Осы жасқа дейін ол дінді практикалық әрі теориялық жағынан толық меңгерсе, кейін кездесетін қиындықтарға мойымайтын болады. Тирмизи риуаят еткен бір хадисте былай делінген: «Балаларыңызға жеті жасынан бастап намаз үйретіңіздер»^[2].

Иә, бала бұл кезеңге дейін сіздің барлық іс-әрекетіңіздің маңызы мен мақсатын түсінетін дәрежеге жетеді. Сіздің ендігі міндетіңіз: осы күнге дейін көріп-біліп келгендерінің түп-төркінін түсіндіріп, сәті түскенде құлшындырып, реті келгенде ағат кеткен тұстарын ескертіп отыру. Сондықтан да белгілі бір жасқа дейін іс-әрекетпен үлгі көрсетудің маңызы зор, белгілі бір жастан кейін баланың ойлау денгейіне қарай мәселелерді түсіндіру қажет. Осы түсініктердің аясында Мабуду Мұтлақ^[3]– Аллаһ тағаланың алдында бала кейбіреулердің айтуынша алты жаста, кейбіреулердің айтуынша сегіз жасында, енді біреулердің айтуынша он жасында балиғатқа толған ересек адамға айналады. Сондықтан оған құрметпен қарап, барлық нәрсені пайғамбар ұстамдылығы шеңберінде түсіндіруіміз керек. Құлшылыққа үйретудегі талпыныстар да осындай ыждаһатты қажет етеді.

Аллаһ елшісі «Ұят – иманның маңызды бір тірегі»^[4] деген. Тағы бір хадисінде «Ұяты жоқтың – иманы жоқ»^[5] деп айтып кеткен. Ендеше, арлы, ұятты, ибалы болып өссін десек, ұрпағымыздың тәрбиесін бүлдіршін кезінен бастап қолға алуымыз керек. Сонда ғана олар есейе келе Құран тәрбиесін бойға сіңірген сайдың тасындай нағыз абыройлы азаматтарға айналады.