Qëndrim i ekuilibruar

Pyetje: Qëndrimi i ekuilibruar pranohet si një pikë kulmore në mistikë. Cilat janë aspektet e tij që prekin jetën tonë shoqërore? A mund të na i sqaroni?

Përgjigje: Fjala “temkin”, me një fjalë, qëndrimi i ekuilibruar, përmendet në forma të ndryshme në ajete të ndryshme të Kuranit Fisnik. Për shembull, në suren madhështore “Kehf”, për Dhulkarnejnin, që udhëtoi nga lindja në perëndim dhe mbërriti gjer në Murin Kinez apo në vendin ku ndodhen jexhuxhët dhe mexhuxhët, thuhet kështu: "Ne në botë atij i dhamë sundim (mukne) dhe për gjithçka që kishte nevojë i mundësuam mjete prej mirësisë Sonë.” [58] Shprehjen “i dhamë mukne”, sikurse mund ta marrim në kuptimin që Dhulkarnejnit iu fal një sundim, pushtet e fuqi që të mos i shkelë kurrë këmba në dërrasë të kalbur dhe njerëzit t’ia dëgjojnë fjalën, mund ta kuptojmë edhe si dhënie të pozitës së të qenit element i ekuilibrit në ekuilibrin e shteteve. Kështu, kur ai udhëtonte në lindje, njerëzit e lindjes i drejtoheshin atij, kur udhëtonte në perëndim, njerëzit e perëndimit i drejtoheshin atij dhe kur udhëtonte në botën e jexhuxhëve e të mexhuxhëve, njerëzit e shqetësuar prej tyre i drejtoheshin sërish atij për t’i kërkuar zgjidhje. Në një mënyrë të ngjashme, në një periudhë të caktuar, për shkak të të qenit një element ekuilibri, kërkesat për zgjidhje i drejtoheshin gjithmonë Shtetit Osman. Për shembull, një ditë vjen Fransuai dhe duke iu drejtuar Sulltanit me shprehje si “Sundimtari im, Kreu im i Nderuar, Drita Shkëlqyese...”, i paraqet kërkesën për mbrojtje. E pra, ajo mundësi për të qenë element i ekuilibrit në ekuilibrat ndërshtetërorë, i cilësuar me shprehjen “mukne” në ajetin e shenjtë, në një kohë të caktuar i qe dhënë Dhulkarnejnit.

Në mënyrë që çështja të kuptohet më mirë në thelbin e saj, tablotë e larmishme, të shpërfaqura në suren madhështore “Kehf”, duhen parë të lidhura me njëra-tjetrën si një tërësi e plotë. Duke e parë, pra, nga ky këndvështrim, në secilën prej atyre tablove do të shihet se në ecjen materiale drejt pikës së mbërritjes bëhet fjalë për hapa e shkallë të ndryshme. Në këto tablo, para së gjithash, bëhet fjalë për periudhën e shpellë; [59] më pas, përmes shpjegimesh për zotëruesit e kopshteve, tërhiqet vëmendja te vënia në provë përmes të mirave të kësaj bote; [60] më pas shtjellohet një periudhë e re, siç është shoqërimi me Hizrin. [61] Më pas, para se të përfundohet çështja, përmenden shenjat e ajetet që do të mund të përbëjnë pengesë dhe barrierë kundrejt dexhalijetit, kundrejt jexhuxhëve dhe mexhuxhëve. [62] Në të vërtetë, edhe Zotëria ynë, Profeti (alejhis’salatu ues’selam), për t’u mbrojtur nga e keqja e Dexhalit, na ka këshilluar që në ditën e premte të lexojmë dhjetë ajetet e para ose të fundit të kësaj sureje. [63] Ndaj edhe çështja e muknes, pasi të shkosh në këtë rrugë e pasi të përjetosh kalimin në këtë shteg, është një mirësi që ta dhuron Zoti i Gjithëfuqishëm. Pra, sikurse një lagështirë mbërrin pikën e vesës dhe aty, duke u ngritur në re pozitive a negative, kthehet sërish në formë shiu për të rrjedhur në zemër të tokës, edhe për mbërritjen e një shoqërie në ngopjen lëndore e shpirtërore është shumë e rëndësishme që, për hir të mukne-s, të gëzojë atë pikë vese. E pra, të gjitha këto janë çështje që hyjnë te temkini.

Ekuilibrimi i brendshëm – Ekuilibrimi i jashtëm

Një ajet i sures “Haxh” shprehet se zotërinjve tanë, sahabëve fisnikë, në emër të mbrojtjes së pasurive, të erzit e të nderit, u lejohet të hyjnë në përpjekje materiale. Pra, në emër të kundërvënies ndaj dhunës dhe trysnive të armiqve të fesë, të mbyllur në armiqësi e urrejtje, si dhe për të treguar se që sot e tutje një dhunë e trysni e tillë nuk do të mund të ushtrohen më, ajeti urdhëron e thotë kështu: “Besimtarëve që iu është shpallur luftë, iu dha leje që të luftojnë, sepse ata iu nënshtruan mizorisë. Nuk ka dyshim se Allahu ka fuqinë që t’u japë atyre fitore.” [64] Më pas, Zoti i Madhëruar, duke thënë: “Ata besimtarë që, nëse u falim sundim mbi tokë...” [65] shprehet se atyre u ka dhënë “mukne” në faqe të dheut. Pra, Ai shpall se do t’i kthejë ata në një element ekuilibri në ekuilibrin ndërshtetëror dhe do t’u dhurojë mirësinë e temkinit. Zotërinjtë tanë, sahabët, duke kaluar nëpër atë rrugë, duke hequr vuajtjet e Mekës, do të mbërrijnë në Medinë, do të ndërtojnë aty vendqëndrimin e tyre dhe kështu, do të thonë: “Në ekuilibër jemi edhe ne, është edhe fjala jonë!” Zoti i Madhëruar urdhëron e thotë se në këtë rrugë do t’u krijojë atyre mundësi (imkan), do tu dhurojë temkinin prej mirësisë së Vet. Këto hollësi që i përmendëm si shembuj janë të ndryshme nga mënyra se si e kanë kuptuar sufistët teminin dhe sikurse shprehet edhe në pyetjen që është ngritur, janë të lidhura me atë anë të teminit që ka të bëjë me jetën shoqërore dhe fushën e shërbimit ndaj së Vërtetës.

Nuk duhet të mos e vërejmë se temkini i paraqitur prej sufistëve dhe ideja e temkinit që në tasavvuf pranohet si një pikë kulmore nuk përjashtohet krejt prej kuptimit të temkinit që kemi diskutuar më sipër. Por gjithsesi, mes dy koncepteve të temkinit është e qartë se ka një ndryshim. Sepse për sufistët, bota më e madhe është bota e brendshme e njeriut, bota e egos. E pra, sipas tyre, sado e madhe që të duket bota e jashtme, botërat janë të fshehura në botën e njeriut dhe gjithësitë janë të mbledhura në të. [66] Nga ky këndvështrim, temkinet e tjera mbeten të vogla në krahasim me temkinin që njeriu mbërrin në botën e egos së vet. Po, po! Dhulkarnejnizmi, Davudizmi, Sulejmanizmi kundrejt saj janë të vegjël. Edhe Junus Emreja, teksa shkruante “Sulejmani është brenda Sulejmanit”, ndoshta diçka të tillë ka pasur parasysh.

Jo spitullim, por përgjërim

Tani, për arsye të lidhjes mes të dyjave, ju lutem të ndalemi pak në idenë e temkinit nga këndvështrimi i jetës së zemrës dhe të shpirtit. Sufistët, nga këndvështrimi i marrëdhënies me Allahun, kanë zhvilluar një ide të temkinit. Kështu që dikush që shkon në rrugën e tarikatit, duke ecur hap pas hapi, mund t’i plotësojë të gjitha shkallët e ta përmbushë rrugën e vet. Pra, ai, duke u lartësuar tek Allahu për nga horizonti i zemrës dhe i shpirtit, në drejtim të sjelljes duke pranimuar të qenët kalimtar përballë Allahut, e gjendjes përjetësi me Allahun dhe të mosekzistuarit pa Allahun, mund të përdorë disiplina të ndryshme që kanë të bëjnë me moralin e lartë islam. Këto disiplina luajnë secila rolin e një shkalle në ngritjen (miraxh) dhe lartësimin (uruxh) e njeriut. Shprehjen “uruxh” që përmendëm, edhe nëse ajo ka kuptime të ndryshme nëse shqyrtohet në format “kavs-i uruxh”, “kavs-i nuzul”, sufistët e kanë përdorur në kuptimin e lartësimit të njeriut për tek Allahu. Madje për një njeri, që pasi ka përmbushur lartësimin në uruxhin vet, zbret sërish mes njerëzve, janë shprehur me cilësimin “suud” (i lumë, i bekuar). Pra, në hapat që hidhen e në shkallët që kapërcehen në rrugëtimin shpirtëror, mund, mund të konstatoni njëqind disiplina. Por ndoshta për personalitete zotëruese të dijes e të perceptimit të thellë (jed-i tula) që, njëkohësisht, janë përfaqësues të jetës së zemrës e të shpirtit, si Muhjidin ibni Arabiu apo Ismail Haki Burseviu, këto shkallë janë njëqindepesëdhjetë. Tani ju, duke i kapërcyer të gjitha këto shkallë, me lejen dhe mirësinë e Allahut, mund të mbërrini në një pikë të caktuar. Duke mbërritur në mekamet e pranimit të të qenit kalimtar përballë Allahut, , e gjendjes përjetësi me Allahun, ose të mosekzistuarit pa Allahun, mund të viheni në zotërim të një dëshmimi (shuhud) dhe njësimi (vahdet). Brenda jush mund të shfaqen mendimet e mbërritjes në të fshehtën absolute (gajb-i mutlak), në të vërtetën e të vërtetave (hakikatu’l-hakaika). E pra, në këtë pikë, për të mos rënë në antropomorfizëm dhe dimensionin e përcaktuar të hapësirës, themi për nevojë të qëndrimit të ekuilibruar se të gjitha këto gjendje, të përjetuara si kënaqësi e lehtësim, me çeljen e largpamësisë për nga këndvështrimi i ndjenjave dhe i veçantive të njeriut, kanë të bëjnë me mënyrën se si e sheh ai çështjen. Për ta shprehur ndryshe, kjo gjendje që përjeton ai që shkon kësaj rruge është rezultati i një dhembjeje dhe i një pasioni.

E pra, mbërritja në një pikë të tillë mund të sjellë me vete te njeriu mendimet e spitullimit. Domethënë, njeriu që mbërrin në maja të tilla, pa e vënë re fare, porsi struci që hedh hapat kryelartë apo si gjeli i detit që ecën duke u fryrë, mund të nisë të krekoset e t’i rritet mendja. Mirëpo është me rëndësi që ai që rrugëton në shpirtëroren, në botën e vet të mendimit, madje edhe në atë të përfytyrimit e të ëndrrave, të mos hyjë kurrsesi në çështje që mund ta çojnë në spitullim e mendjemadhësi. Po, po! Është me shumë rëndësi që robi, në çfarëdo shkalle që të jetë, të ruajë vetëdijen e robërimit ndaj Allahut, të mbetet gjatë gjithë kohës në mendimin e të qenit i robëruar absolut, i dashuruar absolut dhe zotërues i së drejtës për adhurim dhe kjo gjendje shpreh ekuilibrimin e tij. Pra, njeriu, edhe në qoftë në majë, duhet të gjendet në vetëdijen e të robëruarit, të mos shprehet si disa, në mënyra që nuk i shkojnë për shtat njeriut të përkushtuar ndaj Hyjnores; nuk duhet të flasë kot së koti e pa treguar as përgjegjësinë më të vogël.

Këto çështje që u përmendën janë shumë të rëndësishme, por shumë personalitete me peshë si Imam Suhreverdiu, Muhjidin ibn Arabiu, Molla Xhamiu (rrahmetullahi alejhim), kanë përdorur disa shprehje që, në pamje të jashtme, duken në kundërshtim me disa disiplina themelore të fesë. Edhe interpretimi, duke gjetur një mbështetjeje për këto shprehje përbën një aspekt të rëndësishëm të qëndrimit të ekuilibruar, sepse një qasje e tillë e shpëton njeriun prej rënies në mendim të keq për ta. Ata burra të mëdhenj i kanë përdorur këto shprehje në kushtet e mposhtjes prej gjendjes së ndjesive e të këndelljes hyjnore. Ndërsa ne nuk jemi njerëz të mposhtur as prej ndjenjës, as prej gjendjes, as prej këndelljes. Ne jo vetëm që nuk mposhtemi prej ndjenjës e këndelljes, por nuk ia dalim dot t’i shpëtojmë as egos sonë. Nga kjo pikëpamje, ndaj tyre duhet të sillemi me ekuilibër e vetëpërmbajtje dhe duhet të bëjmë kujdes që të mos biem në keqpandehma për ta.

Atëherë, në çfarëdo shkalle që të mbërrijë, në çfarëdo maje që të ndodhet, njeriu duhet ta mbështesë përherë këmbën në vend të sigurt dhe të ruajë gjithmonë vetëdijen e të robëruarit. Në mbyllje të namazit, që për ne është adhurimi më i rëndësishëm për ne, pra, në tehijjat, që është miraxhi i ibadetit tonë dhe pika e mbërritjes tek Allahu, Zoti i Gjithëfuqishëm na e paraqet Zotërinë tonë, Nderin e Gjithësisë (sal’lallahu alejhi ues’sel‘lem) me këto shprehje: “Dhe dëshmoj se Muhamedi është robi dhe i Dërguari i Allahut.” Nëse do të sjellim ndërmend se, sipas disa dijetarëve, kjo çështje u caktua në Miraxh, mund të themi se Zoti i Madhëruar e ka vlerësuar robërimin pikërisht në një vend të tillë. Pra, Zotërisë sonë, të Dërguarit Fisnik (alejhi salauatullahi ues’selamuh), në çastin kur ngjitet në majën e majave, i sillet sërish ndërmend të robëruarit. Edhe në nisje urdhërohet e thuhet: “Lëvduar qoftë Ai që e çoi robin e tij nga Mesxhid-i Harami në Mesxhid-i Aksa, rrethinat e së cilës ne i kemi bekuar, për t’i treguar atij shenjat Tona. Vërtet, Ai është Dëgjuesi, Vështruesi.” [67] Kështu, edhe këtu theksohet të qenit i robëruar edhe për Zotërinë tonë, Profetin.

Për rrjedhim, qëndrimi i ekuilibruar do të thotë të kuptosh dhe të jesh përherë në vetëdijen e të robëruarit, të vëthit në vesh, të gjerdanit në qafë, të zinxhirit në këmbë. Një personalitet i lartë siç ishte Mevlana, për Zotërinë tonë (alejhis’salatu ues’selam) thotë kështu: “Rob u bëra, rob u bëra, rob u bëra! Unë në shërbesë ndaj Teje sa një grusht t’u bëra. Robërit kur lirinë fitojnë, gëzojnë; unë se Ty rob t’u bëra ngazëllehem.” [68] Kur këtë çështje, në këndvështrim të marrëdhënies sonë me Allahun, e kthejmë nga Qenia Hyjnore, atëherë mund të themi njëmijë herë: “Rob t’u bëra, rob t’u bëra, rob t’u bëra.” E pra, kjo është një shprehje e temkinit, një frymëmarrje e temkinit, një gjendje që përkon me atë të velinjve. Duke ardhur tek temkini në jetën tonë të udhërrëfimit e të ftesës në besim, ai do të thotë që të përpiqemi t’i shfaqim njerëzimit fytyrën ndriçuese të fesë së qartë të Islamit, që duke ekspozuar një përfaqësim pa mangësi për të, që të thellojmë e të zgjerojmë të thënat e gjuhës përmes përfaqësimit vetjak dhe të paraqesim një stil jetese të atillë që kurrkush nuk do ta kundërshtojë, që kurrkush nuk do të ngurrojë ta pranojë. Natyrisht që për qëndrimin e ekuilibruar është shumë e rëndësishme, që rezultatet dhe frytet e arritura, njeriu të mos ia atribuojë vetvetes si merita dhe të mos hyjë në sjellje prej spitullani apo në ndjesi vetëkënaqësie për shkak të shërbimeve të kryera e të përpjekjeve të realizuara.

Për të mos rënë në shkarje të ekuilibrimit

Po, kundrejt disa arritjeve, njeriu mund të bjerë në vetëkënaqësi. Për shembull, si rrjedhim i mirësisë lavdiplote të Zotit të Madhëruar, në të katër anët e botës mund të jenë kryer shërbime shumë të bukura. Mirëpo, pavarësisht se arsyeja e vërtetë e tyre nuk jeni ju, këto vepra të bukura, në njëfarë mënyre, mund t’ju kthehen juve. Ata që bien në të tilla vlerësime e admirime, nëse në këtë gabim të gjykimit nuk e teprojnë, me leje të Allahut, nuk hyjnë në mëkat. Por nëse personi që i përfiton këto lëvdata dhe – Zoti na ruajtë! – kaplohet nga mendime si “vlerësimi është me vend”, atëherë do të thotë që ai është duke humbur në rrugë të fitores. Po, po! Kundrejt lëvdatave, admirimit dhe vlerësimeve, njeriu mund të shkasë nga trualli i nënshtrimit dhe të bjerë në spitullim. Për pasojë, mund të bjerë në shkarje të qëndrimit të ekuilbruar. Për shembull, nëse mendjen e një njeriu që shërben e përshkojnë mendime të tilla si: “Shihni ç’po ndodh me ne. Shteti Osman, megjithëse ishte një shtet i stërmadh botëror, nuk mbërriti as në një të dhjetën e asaj ku kemi mbërritur ne!”, atëherë të tilla mendime do të jenë veçse një tregues krejt i qartë i përlyerjes së frymës dhe të dhuratës hyjnore, si mendime krejtësisht në kundërshtim me ekuilibrimin. Nëse njeriut i vijnë në mendje të tilla mendime të dëmshme, atëherë ai duhet të jetë menjëherë në gjendje të thotë: “O Allahu im, ‘I denjë nuk jam unë, robi yt, për këto, / Përse vallë më ranë mua këso hir e mirësi?’ (M. Lutfi) As unë s’po i marr vesh këto mirësi e arritje. Po ndoshta nganjëherë edhe më i vogli mund t’i vërë kësulë në krye më të madhit.”

Pra, ndërkohë që të gjitha bukuritë i duhen njohur Atij të Madhërishmi e të Lartësuari, ata që sillen si njeriu që i ndan vetes diçka prej plaçkës së luftës, që pushtohet prej një mendimi si: “kjo i përket Atij, ndërsa kjo tjetra mua, kjo është e Tij, kjo tjetra imja”, ata që shërbejnë duke thënë: “edhe ne vdiqëm, vdiqëm e u ringjallëm, edhe ne rendëm, rendëm e djersitëm, edhe ne bëmë këtë, edhe ne bëmë atë...”, me të tilla llogari veprojnë në kundërshtim me të qëndruarit me ekuilibër. Natyrisht që ne, duke u përpjekur me mish e me shpirt në rrugën e Allahut, do të punojmë me mish e me shpirt në shërbim, gjer në vetëflijim për idealet dhe, sipas shprehjes së Bediuzamanit, gjer në vetëflijim në vëllazëri. Sipas asaj që thotë njëri prej nxënësve të atij rrethi të ngushtë që merrnin mësim prej tij, kur ai po binte teposhtë një shpelle në qytetin e Vanit, edhe në ato çaste thirri veç: “Vazhdoni!” Më pas, edhe pse gryka e shpellës ishte e futur më përbrenda, ndodhi sikur një dorë e fshehtë e shtyu atë në shpellën më poshtë. Marr me mend se ai, edhe në çastin kur Azraili (alejhis’selam) ka shkuar t’i marrë shpirtin, do të ketë thirrur: “Vazhdoni!”

Zoti i Madhëruar na ruajttë prej asaj sjelljeje të rëndë të të krenuarit me shërbimet që kryejmë! Sepse kjo do të ishte mungesë vetëpërmbajtjeje e ekuilibrimi në jetën tonë të shërbimit, me ndikim të keq në lëvizjen tonë. Në këtë çështje, temkin do të thotë që gjithçka t’ia njohim Allahut. Po, po! Njeriu duhet të thotë:

“Gjithçka prej Teje, Ti je i Begatë,

Zoti im, sytë ktheva nga Ti!

Edhe i Parë Ti je, edhe i Fundit!

Zoti im, sytë ktheva nga Ti!”

E kësisoj, duhet të mendojë: “Unë, porsi bulëzat mbi sipërfaqe të ujit që shohin diellin, në e kthefsha fytyrën nga Ti, vezulloj e ndriçohem. Veç atëherë mund t’i fsheh pasqyrimet e diellit në beben e syrit tim. Në të kundërt, nëse unë zhytem në errësirë, as diell s’mbetet e as pasqyrim.” E pra, ky mendim është shprehje e një temkini që i përket shërbimit ndaj fesë.