Ənaniyət (eqoizm) Çağında Əczü-Fəqr Yolu
Sual: Hal-hazırda dünyəvi imkan, rifah və bolluq, mütəmadi təhrik edilən ənaniyət və eqozim hislərini də nəzərə alsaq, Haqqa çatma yolunda mühüm bir vəsilə olan əczü-fəqr hissinə yiyələnmək üçün nə etməliyik?
Cavab: İnsanı Allaha aparan yollar məzac, məşrəb və dövrün tələblərinə görə – təməl əsas və prinsiplər istisna – dəyişə bilər. Məsələn, Məhəmməd Bahaəddin Nəqşibəndi Həzrətlərinin yolu, bildiyiniz kimi, bu dörd əsas üzərində qurulmuşdur:
"Dər tariqi-Nəqşibəndi lazım aməd çar tərk:
Tərki-dünya, tərki-üqba, tərki-həsti, tərki-tərk."
Yəni Nəqşibəndi təriqətinə görə dörd şeyi tərk etmək lazımdır. Bunlardan biri tərki-dünyadır. Tərki-dünya, yəni dünyanı tərk etmək heç nə qazanmamaq, mal-mülk sahibi olmamaq demək deyil. Şübhəsiz ki, mömin çalışıb-çabalayıb qazanar, ancaq bunu təkcə öz rahatlığına, yeməyinə-içməyinə, dünyəvi arzu-istəklərinə görə etməz, üstəlik var-dövlətinə, imkanlarına görə əsla qürrələnməz, həddini aşıb ədəbsizləşməz, sərvətinin köləsi olmaz. Əksinə, lazım gələndə əlində-ovucunda nə varsa, hamısını Rəbbin rizası istiqamətində sərf etməkdən çəkinməz.
Həmçinin tərki-dünya haqqında Hz. Pirin təqdim etdiyi meyar diqqətçəkicidir. O göstərir ki, dünyanı üç səbəbə görə kəsbən (qazanc baxımından) deyil, qəlbən tərk etmək lazımdır. Buna görə, mal-mülk məsələsində əsas məsələ insanın qazancının qəlbində kök salmamasıdır. İbrahim Haqqı Həzrətləri;
"Dil beyti-xudadır, anı pak et sivadan (Allahdan qeyri hər şey).
Qəsrinə nüzul edə Rahmən gecələrdə," – deyir.
Çünki qəlbdə Allah mütəcəlli olmalıdır. Dolayısilə qəlbdə mala, mülkə, sərvətə yer yoxsa və bu qəlb Allah sevgisi ilə dolub-daşırsa, Qarun qədər zəngin olsa da, belə bir insana var-dövlət ziyan verməz.
Hz. Pir dünyanın qəlbdə kök salmaması üçün də belə bir meyar verir: "Ağılı başında olan insan nə dünya işlərində qazandığına məsrur (sevincli), nə də əldən gedən şeyə məhzun olar". Bəli, o, bir dünya malı qazananda Allaha həmd edər və bu qazandığına layiq olmağa, şükrünü yerinə yetirməyə çalışar. Bir şey əlindən çıxanda, itirəndə də yenə Allaha həmd edib: "Rəbbimə həmd olsun ki, bu dünya yükünü məndən götürdü. Çox şükür ki, bu yükün altından qurtuldum" deyər. Bu nöqteyi-nəzərdən əgər bir insan məqam, mənsəb, iqbal, istiqbal, söz ustası, müşarun bil-bənan (barmaqla göstərilən), müstəşarlıq, müşavirlik, müdirlik, nazirlik və baş nazirliklə sevinir və bunları əldə etməklə çox böyük şeylərə nail olacağını düşünürsə, nemətə təhdisi-nemət mülahizəsi ilə yanaşmadığına görə itirir. Bu mövzuda müstəqim düşüncə isə budur: "Mənə verilən bütün bu nemətlər əmanətdir və bu əmanət məndən müəyyən vəzifə və məsuliyyət tələb edir. Mən bu vəzifə və məsuliyyəti yerinə yetirə bilsəm, ancaq o vaxt bu nemətlərin haqqını vermiş olaram". Bəli, bir insan Haqq Təalanın lütf etdiyi nemətlərə təhdisi-nemət mülahizəsi ilə yanaşır, yeri gələndə onlardan çox rahat imtina edə bilir və mərdlik edib "Get. Sən mənim qəlbimdə özünə yer edə bilməzsən!" deyə bilirsə, tərki-dünya sayılır.
Tərki-dünyadan sonra tərki-üqba gəlir. Tərki-üqba isə ibadətü-taəti uxrəvi bir mükafata görə deyil, sırf Allah üçün yerinə yetirməkdir. Allaha qulluq edən, Onun yolunda çalışıb-vuruşan bir insanın "Allahım, mən filan qədər namaz qılır, oruc tutur və dinə xidmət edirəm. Bunun əvəzində də Səndən Cənnəti istəyirəm!" deməsi həddi bilməmək, qafillik və ədəbsizlikdir. Çünki Cənnət nemətini Allah fəzli ilə lütf edəcəkdir. Həzrəti Ruhu-Seyyidil-Ənam (əleyhi əlfü tahiyyat) bu həqiqəti belə izah edir: "Heç kim öz əməli ilə Cənnətə girə bilməz". Səhabeyi-kiram: "Siz də, ya Rəsulullah?" – deyə soruşur. Allah Rəsulu: "Allah mərhəməti və fəzli olmasa, mən də girə bilmərəm" (Buhari, Merda 19). Bəli, Cənnət Allahın fəzlinin nəticəsidir. Qulluq və ubudiyyət Allahın haqqı, bizim isə vəzifəmizdir. Tərki-üqba məsələsinə məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır. Yoxsa tərki-üqba Cənnəti istəməmək, Cəhənnəmdən qorxmamaq demək deyil. Onsuz da, biz səhər-axşam oxuduğumuz dualarda:
اَللّٰهُمَّ أَدْخِلْنَا الْجَنَّةَ مَعَ الْأَبْرَارِ اَللّٰهُمَّ أَجِرْناَ مِنَ الناَّرِ
"Allahım bizi Cəhənnəm odundan qoru, əbrarla birlikdə Cənnətə qoy" deyirik.
Sil özünü və tərk etdiklərini unut
Nəqşilərin üçüncü düsturu isə tərki-həstidir. Bunun mənası, insanın özünü nəfy etməsi (rədd etməsi, heç sayması), özünü düşünməməsi deməkdir. Məsələn, Allah hüzurunda namaz qılarkən insanın özündən sıyrılmaq istəməsi, özünü tamamilə silməsi tərki-həstidir. Yəni insan namaza duranda özündən sıyrılma istiqamətində elə cəhd göstərməlidir ki, "Görəsən, mən varammı, yoxammı? Əgər yoxamsa, dilimdən niyyət kəlmələri necə süzülür? Demək ki, varam. Halbuki O olan yerdə mən necə var ola bilərəm? Bir yerdə Sonsuz varsa, Onun qarşısında yalnız sıfır olmalıdır. Elə isə mənim vəzifəm sıfır olmaqdır" deyə bilsin.
Bəli, tərki-həstidə insan özünü tamamilə yox, heç nə fərz edir. Bizim varlığımız Onun varlığının ancaq kölgəsinin kölgəsinin kölgəsinin kölgəsindən (…) ibarətdir. Mən bura üç nöqtə qoyuram. Siz o kölgəni nə qədər sayırsınız sayın, yenə də müntəhaya (axıra) çıxa bilməzsiniz.
Axırıncısı isə tərki-tərkdir. Tərki-tərkin mənası dünyanı, üqbanı və özünü tərk edən bir insanın "Bax mən belə tariqəm (bu yolun yolçusuyam)" düşüncəsindən də uzaq olması, belə bir mülahizənin bir ləkə kimi xəyalına gəlməsinə imkan verməməsi və bütün bu tərkləri, yəni tərk etdiklərini də tərk etməsidir. Yəni tərki-tərk insanın: "Maşallah, mən dünyanı da, üqbanı da, özümü də tərk etdim!" kimi düşüncənin ağılının ucundan da keçməsinə imkan verməməsidir. Yəni bu tərk etdiklərini düşünməməli, unutmalı, ağılından silib atmalıdır. Hətta bir nəfər gəlib ona: "Sən onu tərk etdin, bunu tərk etdin!" desə, xatırlamamalıdır.
Kəhkəşanları da versələr…
Lakin bu gün “özünəinam” düşüncəsi ilə ənaniyət və eqoizm ön plana çəkilmiş və bu, təhlükəli bir xəstəlik kimi yayılmışdır. Bu səbəblə Hz. Pir müasir dünyanın bu reallığını nəzərə alaraq məsələni ağılla, məntiqlə əsaslandıraraq dövrün insanına belə səslənir:
"Dər tariqi əczi-məndi, lazım aməd çar çiz.
Fəqri- mütləq, əczi-mütləq, şükrü-mütləq, şövqü-mütləq, ey əziz."
Bəli, ənaniyyətin çox irəli getdiyi, qabarıb köpürərək damcı ola-ola dəryaya çevrildiyi belə bir dövrdə məntiqli, ağlabatan əsasları ortaya qoymadan ənaniyəti birdəfəlik tərk etmək olduqca çətindir. Buna görə də Ustad Həzrətləri məsələnin əsas və səbəblərini də izah edərək müasir insanı əczü-fəqr, şövqü-şükür yoluna çağırır.
Bu yolda insan ilk öncə əczü-fəqrini qəbul və etiraf etməlidir. Çünki insana onun özünü iqtidar sahibi gördüyü yemə-içmək kimi ən bəsit işdə düşən rol belə olduqca azdır, yox səviyyəsindədir. Belə ki, əvvəla, bu mükəmməl sistemi – vücudu insana bəxş edən Allahdır. Bəli, bu ağılalmaz sistemi O qurmuş, O bəxş etmişdir. Həmçinin bu mükəmməl sistem Onun qüdrət, iradə, qənaət, inayət və riayəti ilə işləyir. Əslində “Qaf” surəsinin
وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ
"Biz insana şah damarından da yaxınıq!" (“Qaf” surəsi, 50/16) ayəsinə bu aspektdən də baxmaq olar.
Bu qədər aciz və möhtac olan insan oğlunun digər tərəfdən həyat, sağlamlıq, əbədiyyət, Cənnət... kimi hüdudsuz və sonsuz arzu-istəkləri var. Görəsən, insana Kəhkəşanlar verilsə, bu arzu və istəklərinin neçə faizini həyata keçirə bilər? Görəsən, insan bütün bu fiziki sistemlərin strukturunu pozaraq arzularına bunlar vasitəsilə nail ola bilərmi? Ya da içindəki əbədiyyət arzusunun naxışını Samanyolu qalaktikası ilə hörə bilərmi? Bəli, insan varlığı etibarilə bu qədər aciz varlıqdır. Sanki, onun xəmiri acizlikdən yoğurulmuşdur. Buna baxmayaraq o qədər fəqirdir ki, möhtac olduğu şeylərin bir faizini də əldə edə bilməz. Ustad Həzrətləri də "əczi-mütləq" və "fəqri-mütləq" deyərək bu həqiqəti izah etmiş və bu həqiqətlə ortaya çıxan yolu bizə göstərmişdir. Madam ki, məsələ əcz və fəqrə bağlıdır, insan gərək özünü əczü-fəqr sultanı bilsin, "Əgər acizlik və fəqirliyə bir sultan seçsələr, o mən olmalıyam" mülahizəsi ilə oturub-durmalıdır.
Digər tərəfdən, Haqq Təala əczü-fəqr şüuru ilə “bəzənmiş” bir möminə elə (fövqəladə, böyük) işlər gördürər ki, sizin heç ağlınıza da gəlməz. Hər şey o qədər yerli yerindədir ki, dövrün hadisələri qarşısında bəzilərinin onu qurtarmaq üçün müdaxilə etməsinə ehtiyac qalmaz. Bunu görən insan "Ümidsizliyə düşəsi nə var?" deyərək şövqlə hərəkət edər. "Niyə şükür hissi ilə Onun yolunda getməməliyəm ki!" deyib şövqlə şahlanar. Sonra da leysantək yağan nemətlərə təhdisi-nemət mülahizəsi ilə baxaraq həyəcanlanar və bu yolda ömür boyu sürətini azaltmaz. Ustad Həzrətlərinin insanı şövqü-mütləq və şükrü-mütləqə aparan əczü-fəqr mülahizəsi məhz budur. Yoxsa fəqirlik və acizlik deyəndə, söhbət maddi imkansızlıqdan, insanın heç dünya malına malik olmamasından getmir. Bəli, Hz. Pirin ortaya qoyub izah etmək istədiyi acizlik və fəqirlik insanın öz bəşəri reallığını nəzərə alaraq nəyə malik olduğunu və nə qədər aciz olduğunu görüb dərk etməsi deməkdir. Əgər bu dərk edilsə, qəlbdəki nöqteyi-istinad və nöqteyi-istimdat tam şəkildə hiss olunacaq və insan onu Haqqa aparan, Allahla münasibətini dərinləşdirən kəsə yola qədəm qoymuş olacaq.
- tarixində yaradılmışdır.