گولەن: دەبێ توركیا ببێتە نوێنەری پاراستنی مافەكانی كورد لە سەرانسەری دنیا
فەتحوڵلا گولەن رابەری رۆحیی زۆرینەی موحافەزەكاری توركیا لەم هەڤپەیڤینەدا لەگەڵ (رووداو)، بۆ یەكەمجار بۆچوونەكانی خۆی سەبارەت بە رۆژەڤی پەیوەندییەكانی كوردستان و توركیا، ئاستی پەیوەندییەكان، خوێندن بە زمانی دایك لە توركیا و پرۆسەی ئاشتی لە توركیادا دەردەبڕێ و دەڵێت:"قبوڵكردنی خوێندن بە زمانی دایك یەكێكە لەو پرەنسیپە ئەخلاقیانەی كە پێویستە بۆ دادپەروەربوونی دەوڵەت بەرامبەر بە هاووڵاتیانی خۆی". گولەن كە یەكەمین جارە لەسەرئاستی ناوچەكە بۆ رۆژنامەیەك دەئاخڤێ، سەبارەت بە باڵادەستیی نەتەوەی تورك لە توركیا دەڵێت مادام خوای گەورە مرۆڤەكانی لەشێوەی میللەتی جیاوازدا خولقاندووە "كەوابێ دامەزراندنی بەڕێوەبردنێك كە تەنیا پشت بە حوكمی میللەتێكی دیاریكراو ببەستێ، دژی ئەم دەستوورەیە".
هەڤپەیڤین: رێبوار كەریم وەلی
رووداو: ئامۆژگاریتان بۆ دەسەڵاتداران و خەڵك دەربارەی پاراستنی زمانی دایك و خوێندن بە زمانی دایك چییە بەلەبەرچاوگرتنی قەناعەتی بدیع الزمان سەعید نوورسی كە لە وەسیەتەكەیدا بۆ گەلی كورد دەڵێ زمانی دایك بپارێزن؟
فەتحوڵلا گولەن: حەزرەتی بدیع الزمان سەعید نوورسی دەربارەی كێشەكانی جیهانی ئیسلامی بەشێوەیەكی گشتی و ناوچەی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتی توركیا، جەهالەت و هەژاری و دووبەرەكی بە سەرچاوەی سەرەكی دەزانێت. كە دەڵێ نەزانی مەبەستی تەنیا نەزانی لە زانستە ئاینییەكان نییە، بەڵكو لە هەمانكاتدا مەبەستی ئەو زانستانەیە كە لە گەردوون دەكۆڵنەوە، كە باسی دووبەرەكی دەكات مەبەستی دووبەرەكیی نێوان عەشیرەتەكانی ناوچەكەیە. كێشەی هەژاری و جودایی لە بنەڕەتدا پەیوەستە بە نەزانییەوە، بۆیە سەعید نوورسی بە درێژایی ژیانی هەوڵی بۆ دامەزراندنی زانكۆیەك بەناوی (مدرسە الزهرا) لەشاری وان داوە.
هۆكاری ناونانی ئەو زانكۆیە بە(مدرسە الزهرا) دەگەڕێتەوە بۆ ئەو چاوەڕوانییەی كە لێی هەبووە، ئەویش وەچەخستنەوە یان لەدایكبوونە، واتە بەهۆی مێینەبوونی ناوی زانكۆكە چاوەڕێی ئەوەی كردووە كە لە داهاتوودا لە شارەكانی دیكەی وەكو بتلیس، ئورفا و دیاربەكریش لە ژێر ئەو ناوە زانكۆی دیكە بكرێنەوە.
زانكۆی ناوبراو كە یەكێك بوو لە ئامانجەكانی ژیانی بدیع الزمان، دوو تایبەتمــــــەندی ســەرنجڕاكێشی هـەیە، یەكێكیــان باسكردنــــــە لە رووناكـی ویژدان، زانستــە ئاینییـــەكان، نووری عەقڵ و زانستە شارستانییەكان. بە كۆكردنەوەی ئەوانە حەقیقەت بەرجستە دەبێ. بەو دوو باڵە ورەی خوێندكاریش باڵ دەگرێت. كەی لەیەكیش جیابوونەوە، لە یەكەمیاندا دەمارگیری و لە دووەمیان فێڵ و گومان لە دایك دەبێ. واتە بدیع الزمان خوێندنی زانستە پۆزەتیڤەكان و زانستە ئاینییەكان بە یەكەوە بە بنەڕەت دەزانێ.
دووەم تایبەتمەندی كە لە پلانی (مدرسە الزهرا) دا سەرنجڕاكێشە، ئەوەیە كە لەو زانكۆیەدا (خوێندن و فێركردن) بە زمانی عەرەبی بە واجب، زمانی كوردی بە جائیز و زمانی توركی بە پێویست دادەنێت. ئاشكرایە كە بۆ هەر شارستانیەتێكی گەورە زمانێكی زانستی هەبووە، بۆ نموونە شارستانێتی مەسیحی، زمانە زانستییەكەی لاتینی بووە، دەەتوانرێ بگوترێ كە زمانی زانست و زمانی هاوبەشی شارستانی مۆدێرن و دنیا زمانی ئینگلیزییە، هەرچی زمانی زانست و دنیای شارستانیەتی ئیسلامیشە زمانی عەرەبی بووە.
لەلایەكی دیكەوە، لەبەرئەوەی زمانی عەرەبی زمانی قورئان و فەرمودەیە، بدیع الزمان بۆ راكێشانی قوتابی لەهەموو لایەكی جیهانی ئیسلامییەوە بۆ ئەم زانكۆیە تاوەكو ببێتە نموونەی هەموو جیهانی ئیسلامی، بە پلەی یەكەم زمانی عەرەبی وەك زمانی سەرەكی دادەنێت. هەروەها لەبەرئەوەی كە زمانی توركی لەناو هەموو توركیادا وەك زمانی بڵاوی پەیوەندی بووە، زمانی توركی بۆ خوێندن و فێركردن بە پێویست زانیوە. نەتەوەكان و رەنگەكان، میللەتەكان و هۆزەكان، زمانەكانیش لە ئایەتەكانی خودای گەورەن، هەر نەتەوەیەكیش زمانی تایبەتی خۆی هەیە.
خودای گەورە ئەو جیاوازییانەی لەنێوان مرۆڤەكاندا هەن، بۆ جودایی داینەناون، بگرە بۆ ئەوە دایناون كە وەك چۆن جیاوازییە پیشەییەكان دەبنە هۆی یەكبوون، هاوكاری و هاریكاری، بەهەمان شێوە ئەوانەش ببنە هۆی یەكترناسین، هاوكاری و هاریكاری لە كاتێكدا كە حەزرەتی بدیع الزمان سەعید نوورسی باسی ئەم حەقیقەتە دەكات. لەزۆربەی بەرهەمەكانیدا ئەولەویەتی داوە بەفێربوون و فێركردنی زمانی دایك. بۆ نموونە لە یەكێك لە بەرهەمەكانیدا دەڵێت "لەبەر ئەوەی زمانی دایك سروشتییە، وشەكان بێ بانگهێشتكردن خۆیان دێنە زەینەوە"، بەوەش ئەوەی دیاری كردووە كە زمانی دایك، رێگای سروشتیی خوێندنە. فێربوون و فێركردنی زمانی دایك یەكێكە لە مافە گەردوونیەكانی مرۆڤ.
بێگومان نابێ بە هیچ بیانوویەك زمانی دایك لە میللەتێك یان كۆمەڵگەیەك قەدەغەبكرێت، كە ئەوە كرا ئەوە دەبێتە زوڵم، دەبێتە دژیەكییەك لەگەڵ ناخ و دژایەتیكردنی ناخ. بۆیە قەدەغەیەكی لەو جۆرە بەردەوامیی نابێت. بدیع الزمان لەپلانی (مدرسە الزهرا)دا باس لەوە دەكات كە لەپاڵ زمانی عەرەبی و توركیدا ئەو قوتابیانەی كە خوازیارن، بتوانن فێری كوردی ببن و وەك زمانیش بەكاری بهێنن. بەڵێ، بێگومان هەركۆمەڵگەیەك زمانی خۆی بەكاردەهێنێ و دەبێ بەكاری بهێنێ. راست نییە نەتەوە، رەنگ و هۆز بكرێتە هۆكاری جیاكاری و قبوڵ ناكرێ. چۆن جیاكردنەوەی نەتەوە و رەنگەكان كارێكی نامرۆڤانەیە و تاوانێكی دژ بە مرۆڤیشە، بە هەمان شێوە، نابێ زمان بكرێتە هۆكاری جودایی، بە پێچەوانەوە دەبێ وەك هۆكارێك بۆ یەكترناسین، هاوكاری و هاریكاری بەكاربهێنرێت.
لەبەرئەوە قبوڵكردنی خوێندن بە زمانی دایك یەكێكە لەو پرەنسیپە ئەخلاقیانەی كە پێویستە بۆ سەلماندنی دادپەروەربوونی دەوڵەت بەرامبەر بە هاووڵاتیانی خۆی. بەڵام پێویستە بە جیا هەڵسەنگاندن بكرێت بۆ ئەو كێشانەی كە ئەگەری هەیە بێنە پێشەوە. بۆ نموونە بۆ خوێندن بە زمانی دایك پێویستە لەڕووی ژمارە و تواناوە مامۆستا پێبگەیەنرێت تاوەكو بتوانن وانە بڵێنەوە، خۆ ئەگەر ژمارەو توانای مامۆستایان بۆ خوێندن بەزمانی دایك كافی نەبوو، ئەوا هەوڵە نییەت پاكەكان پێچەوانە دەبێتەوە و ئەنجامێكی پێچەوانە دێتە بەرهەم. لەلایەكی دیكەوە هەست دەكەم پێویستە بڵێم كە دایكان و باوكان پێویستە هەستیاربن لە بابەتی فێركردنی زمانی توركی بە رۆڵەكانیان، لە زۆر لە وڵاتەكانی جیهاندا كۆمەڵگەی جیا جیا هەن كە ناتوانن زمانی رەسمی وڵاتەكەیان بە جوانی بەكاربهێنن، ئەمانە لەناو كێشەی جیاجیادا دەژین.
بەشێوەیەكی گشتی ئاستی سۆسیۆ ئێكۆنۆمییان لە دواوەیە، وەك یەكەم جیلی توركەكان لە ئەڵمانیا كە ناتوانن بە باشی بە زمانی ئەڵمانی قسە بكەن یان ئیسپانیەكانی ئەمریكا كە ناتوانن بە باشی بە زمانی ئینگلیزی قسە بكەن. نەك بەتەنیا فێركردنی زمانی توركی، بەڵكو فێركردنی زمانی عەرەبی و ئینگلیزیش زۆر سوودبەخش دەبێ بۆ داهاتووی رۆڵەكانی هاووڵاتییە كوردەكانمان.
لەلایەكی دیكەوە، لە مێژووی رۆشنبیریماندا زمان و نەتەوە لە رەگەوە نەبووەتە هۆی دوژمنایەتیمان. لە قورئانی پیرۆزدا خوای گەورە دەفەرموێ "ئەی مرۆڤەكان !ئێمە ئێوەمان لە نێرینەیەك و مێینەیەك خەڵق كرد، دواتریش دابەشمان كردن بەشێوەی میللەت و هۆز تا یەكتر بناسن و پەیوەندییەكانی نێوانتان بزانن". بۆیە حەزرەتی بدیع الزمان لە شیكردنەوەی ئەم ئایەتەدا دەڵێت "خودای گەورە دەفەرموێ ئێوەم لە شێوەی تایفە تایفە و هۆز هۆز خەڵق كردووە، تا یەكتر بناسن و پەیوەندییەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیتان بزانن. هەروەها هاوكاریی یەكتر بكەن. بۆ ئەوە لە شێوەی هۆزی جیاواز دروستم نەكردوون تا بە شێوەی بێگانە سەیری یەكتر بكەن و نكۆڵی لە بوونی یەكتری بكەن و ناكۆكی و دوژمنایەتی لە نێوانتان دروست بێت". (نامەی 26، باسی ژمارە 3).
جیاكردنەوەی مرۆڤەكان لە قاڵبی میللەتی جیا جیادا، هۆكارەكەی ئەوەیە كە یەكدی بناسن و هاریكاری یەكتری بكەن. میللەتە جیاجیاكانی ناو دنیای ئیسلامی وەك ئەندامەكانی لەشی مرۆڤن. دڵ لەگەڵ مێشكدا و قۆڵەكان لەگەڵ قاچەكاندا راستەوخۆ پەیوەندییان هەیە. وەستانی یەكێكیان راستەوخۆ كاردەكاتە سەر هەموو جەستە. مادام خوای گەورە مرۆڤەكانی لەشێوەی میللەتاندا جیاكردووەتەوە و داوای كردووە یەكتر بناسن، كەوابێ دامەزراندنی بەڕێوەبردنێك كە تەنیا پشت بە حوكمی میللەتێكی دیاریكراو ببەستێ، دژی ئەم دەستوورەیە. ئەو تێگەیشتنەی كە مامۆستا (بدیع الزمان) هەیەتی بۆ نەتەوەپەرستی پۆزەتیڤ، پێویستە زۆر بە باشی لەهەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگە بگەیەنرێت. لێرەدا گرنگ برایەتیی ئیسلامییە.
رووداو: لە ساڵی (2009) لە كاتێكدا كە پەیوەندیی نێوان توركیا و هەرێمی كوردستان لە لوتكەی ئاڵوزیدا بوو، نامەیەكتان ئاراستەی پلاتفۆرمی ئابانت كرد كە لە شاری هەولێر رێكخرا بوو لە 15/2/2009 ، پەیامەكەتان پڕبوو لە گەشبینی بۆ داهاتوو، ئایا ئێمە ئێستا لە كوێی ئەو ئومێد و مژدانەداین كە لە نامەكەتاندا ئاماژەتان پێكردبوو؟
فەتحوڵلا گولەن: تەنیا توركیا، برا كوردەكانمان و كوردستانی عێراق نا، بەڵكو هەموو جیهانی ئیسلامی چەند سەدەیەكە لە ناڕەحەتی و تاڵیدا دەژین. كێشەكانمان لە هەموو شوێنێك وەكو یەكن: نەزانی، هەژاری و دووبەرەكی. ئەوانەش بوونەتە هۆكار یان هۆكاری لاوەكی دروستبوونی چەند كێشەیەكی دیكەی وەك: نائومێدی، فێڵ و تەڵەكە، هەڵخەڵەتاندن، بێ متمانەیی، دوژمنایەتی و دژبوون، فشاری فیكری و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ژیانی سیاسی، خۆسەپاندن و ستەمكاری. ئەوانەش دەبنە هۆی بەرگرتن بە پێشكەوتنی فیكری، زانستی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و هەروەها رێگەنەدان بە داهێنانە كەسییەكان و گرنگیدان بەقازانجی تاكەكەسی.
لەبەرهەموو ئەوانەیە حاڵی پڕ بەزەیی ژیانی چەند سەد ساڵەمان بەردەوامە. ئەم كێشانە بەردەوام لەلایەن ئەوكەسانەوە كە نایانەوێ دنیا بكەوێتەوە سەرپێی خۆی، ئەوانەی كە لەپێناو بەرژەوەندیی خۆیاندا حەزدەكەن لە دژایەتی یەكتردابن، تیژ دەكرێنەوە.
بەڵام نائومێدی، رێگری هەموو كەماڵێكە، رێگرە لە بەردەم پێشكەوتن و چوون بەرەو كەماڵ. لەبەر ئەوە بێگومان و لەسەداسەد گەشبینین لە داهاتوومان. گەشبینی بێ بنەماش، دەزانرێت نامانگەیەنێتە هیچ ئامانجێك، لەبەر ئەوە خوازیارم كە ئەم نەزانیەمان بەزانست بگۆڕین و هەوڵ بدەین خاوەندارێتی سامانەكانی ژێرزەوی و سەرزەویمان بكەین بۆ لەناوبردنی هەژاری و پڕكردنەوەی پێداویستیەكانمان، هەروەها هاوسەنگكردنی فشارەكانی سەرمان و زوڵم و خۆسەپاندن بە ماف و ئازادییەكانمان، هەروەها خوازیارم كە واجبەكانمان و بەرپرسیارێتیەكانمان لە چوارچێوەی رەوشی سیاسی و كۆمەڵایەتی و لەسەر بنچینەی ماف و ئازادییە هاوسەنگكراوەكانمان، رێگربێت لە نۆكەریكردن بۆ خۆسەپێنەكان، لووتبەرزی و دەسەڵات سەپاندن بەسەر لاواز و بێچارەكان. هیواشم وایە لە ئەنجامدا بەرژەوەندی تاكەكەسیەكانی هەموو كۆمەڵگە زەمینەسازكەری كامەرانی و شادییەكانمان بێت.
ئەو پەیامەی باستكرد چوار ساڵی بەسەردا تێپەڕی، ئومێد دەكەم كۆبوونەوەی پلاتفۆرمی ئابانت كە باستكرد بووبێتە هۆی خێروخۆشی. بە بۆچوونی من لەو رێگەیەدا هەنگاوی گرنگ نراوە. لەگەڵ ئەوەشدا كە زۆرشت هەیە لە داهاتوو بە ئەنجام بگەیەنرێت، مەرجە مێژووییەكان، پشت بەخوا پێشاندەری ئەوەیە كە لە ناوچەكەدا رۆحی برایەتی و پەیوەندی دراوسێیەتیمان پتەوتر دەبێت. ئەوەندەی كە بەدواداچوونم بۆ كردبێ، ئەو قوتابخانە، خوێندنگا، كارە میدیایی و چالاكییە ئەكادیمییانەی كە لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا هەن، دەبنە هۆی بەرەوپێشبردنی ئەم پەیوەندییانە. لەم بوارەدا سەرەتا ئەركێكی گرنگ دەكەویتە ئەستۆی دامودەزگا پەروەردەییەكان، پیاوانی خاوەنكار و بە تایبەتیش میدیا.
لەگەڵ ئەوانەدا، باوەڕم وایە هەوڵ و كۆشش، متمانە بەیەكبوون، رەوشت بەهەموو رەهەندەكانییەوە، خۆشەویستی و گفتوگۆ، دوژمنایەتیكردنی دوژمنایەتی، راوێژ، بەیەكەوە كاركردن، یارمەتیدانی یەكتری، هاوكاری و برایەتی، هەموو ئەمانە دینامیكی راستەقینەن بۆ ئەمڕۆ و لەداهاتووشدا دینامیك دەبن، نەك تەنیا بۆ ئێمە، بگرە بۆ كورد، تورك، عەرەب، عەجەم و هەموو موسڵمانەكانی دیكە.
رووداو: لە كوردستان و عێراقدا، لەساڵی 1994 ەوە قوتابخانەكانتان چالاكی دەنوێنن و لەلایەن خەڵكەوە بەشێوەیەكی گشتی پێشوازی پۆزەتیڤیان لێدەكرێت. هەندێ جار لەلایەن هەندێك لایەنەوە تەنانەت لەناوخوی توركیاش تۆمەتی ئەوە دەخرێتە پاڵ ئەم خوێندگایانە كە پروپاگەندەی ئایدیۆلۆژی دەكەن. هیچ ئامانجێكی ئایدیۆلۆژیتان هەیە؟
فەتحوڵلا گولەن: بە درێژایی مێژوو، ئەو چالاكییە خێرخوازییانەی كە بۆ سوودگەیاندن بە مرۆڤایەتی كراوە هەمیشە تاوانباركراوە بەوەی بیروبۆچوونێكی دیاریكراوی دنیایی دەسەپێنێ، تەنانەت پڕۆژەكانی وەك (كۆششی زۆر، راستگۆیی و لەخەمی خەڵكدابوون) كە لەلایەن هەموو كەسێكەوە بەشێوەی پۆزەتیڤ سەیر دەكرێت، لەلایەن چینێكەوە وەك (سەپاندنی بیروبۆچوونێك) تەماشاكراوە. زیاتر لە سەدەیەكە بە وتارەكانم، وانەكانم، كۆنفرانسەكانم، نووسینەكانم، هەروەها سەردانی خەڵك بۆ لای منی هەژار، لەناو خەڵكدام. بەدرێژایی ئەو ماوەیە هەمیشە ئەو تۆمەتانەی كە باستكردن خراوتە پاڵ منیش.
لەلایەكیشەوە، لەوانەیە ئامۆژگارییەكانی منی هەژاریش بەشێكی كاریگەری هەبووبێت، لەهەر چوار لای دنیا بەتایبەتی دامودەزگا پەروەردەییەكان، كرانەوە و بڵاوبوونەوە. ئێستا وەك لەلایەن میدیاكانەوە بڵاوكراوەتەوە، لە پتر لە 140 وڵاتدا ئەو دامودەزگا پەروەردەییانە هەن. ئەم دامودەزگایانە لە پتر لە 140 وڵات كە زمانیان، ئاینیان، تێڕوانینان بۆ دنیا، باوەڕیان، ئایدۆلۆژییان، مێژوویان، نەریتەكانیان، نەتەوەكانیان و رەنگەكانیان جیاوازە چالاكی دەنوێنن. بەشێوەیەك كە لەگەڵ هەندێك لەم وڵاتانە بۆ ماوەی چەندین سەدە لە نێوانماندا جەنگ هەبووە. لەلایەكی دیكەشەوە لانیكەم بەشێكی گرنگی ئەو كەسانەی كە دامەزرێنەر و فاوندەری ئەم دەزگایانەن، یان تێیدا كاردەكەن و خزمەت دەكەن، بە هیچ جۆرێك موسڵمان یان مسوڵمانێتی خۆیان ناشارنەوە و بەپێویستی نازانن بیشارنەوە. بێگومان ئەم دامودەزگا پەروەردەییانە هەستیارن لە بەرامبەر ئەوەی كە باستكرد لەو وڵاتانەدا كە چالاكییان تێدا دەنوێنن، واتە هەتا بڵێی هەستیارن بەرامبەر (پروپاگەندەی ئایدیۆلۆژی).
ئەم هەستیارییە لەلایەن هەندێ لە مسوڵمانانەوە بە ناوی ئیسلامەوە هەندێ چالاكی نەخوازراو، چالاكی وا كە رووی ئیسلامی پێ ناشرین بێت زیاد دەكات، دەیمرێنێ ئەگەر ئایدیۆلۆژیەكی نەشیاو بووایە و پڕوپاگەندەی ئەو ئایدیۆلۆژییە بووایە، لە هەلومەرجێكی ئاوا هەستیاردا، لە دونیایەك كە تەنانەت توانای چاودێریكردنی خەرجییەكانی تاكسیشی هەیە، لە زەمینەیەك كە دەزگا هەواڵگرییەكان خاوەن هەموو هۆكار و توانایەكی چاودێریكردنن، ئایا دەتوانێ بە نهێنی بمێنێتەوە؟ پاش تێپەڕبوونی نیو سەدە ئەگەر تەنانەت نیشانەیەكی سەلماندنی ئەمە بەردەست نەبووبێ، ئەو تاوانباركردنانە تا ئێستا دەربڕ و ئاماژەی چین؟ بەدڵنیاییەوە تێگەیشتن و ئینسافی ئێوە قبوڵ دەكەم، حوكم بە ئیدراك و ئینسافی بەرزی جەنابتان دەكەم. مایەوە ئەوەتان بیرخەمەوە پروپاگەندەی ئایدیۆلۆژی لە فەرهەنگی ئێمەدا بوونی نییە.
بزاوتی خزمەت خاوەن ئامانجی گەشەكردنی ئەخلاقی، بڵاوبوونەوەی ئاشتی و پەروەردەیەكی ئاست بەرز، كە بتوانێ لە ئاستی دونیا پێشكەوتوو بێت لە چوارچێوەی رێزگرتنی یاساو بەها لۆكاڵیەكان، لە عێراق و كوردستانیش هەمان ئامانجی هەیە. پرۆپاگەندەی ئایدیۆلۆژی لە دنیایەك سەرچاوەی گرتووە كە ئێمە هیچ پەیوەندییەكمان نییە بەم دنیایەوە، ئێمە ئەوە نازانین. چارەسەری پێكدادان، دیالۆگ و گفتوگۆ، بەرەنگاربوونەوەی جەهل، ئامادەكردن و فەراهەمكردنی ناوەندێكی گونجاو بۆ پێشكەوتنی زانست و تەكنۆلۆژیا، لایەنگری و پاڵپشتیی ئاسایش و ئاشتی بە پڕوپاگەندەی ئایدیۆلۆژی لە قەڵەم نادرێت. جاخۆ قوتابخانەكانی بزاوتی خۆبەخشان لەهەر شوێنێك بن لەگەڵ كاربەدەستانی ئەو وڵاتە لە پەیوەندییەكی نزیكدان. پڕۆگرامی خوێندنی قوتابخانەكان خراوەتە بەردەم بەرپرسانی ئەو وڵاتانە و پەسەند كراوە لەلایەن بەرپرسان و لەژێر چاودێری كاربەدەستان و دایك و باوكی قوتابیاندا، بە شێوەیەكی شەفاف چالاكییەكانیان ئەنجام دەدەن. لەگەڵ ئەوەش وەكو پێشتر ئاماژەم پێكرد، ئاشكرایە هەموو دەوڵەتێك وەكو مافێكی شەرعی خۆی لە نزیكەوە چاودێری كارەكانی ئەو قوتابخانانە دەكات، لە هەمانكاتیشدا ئاشكرایە بە هیچ جۆرێك چاوپۆشی لە چالاكییەك ناكات كە دژایەتی بەرژەوەندی میللەتەكەی بكات. لەبەرئەوە ئەگەر بەڵگەیەكی بەرجەستە لەبەردەست نەبێت، هەڵسەنگاندنێكی هەڵبەستراو، تاوانباركردنی ئەو دامەزراوانەی كە تێكۆشانی هەزاران مرۆڤی خۆبەخشن، ناهەقی و نایاساییە.
بە ئەندازەی توانای چاودێریم، قوتابخانەكانی كوردستانی عێراق بە فەلسەفەی (لەپاڵ تێكەڵبوون بە دنیا، بە لەبەرچاوگرتن و بەرجەستەكردنی كولتووری لۆكاڵی) هەنگاو دەنێت. لەم بوارەدا رێكخستنی فێستیڤاڵی كوردەواری و چالاكییە هاوشێوەكانی دەردەكەوێت كە چالاكی ئایدیۆلۆژی و گۆڕینی كەسایەتی قوتابی تا بڵێی لەم قوتابخانانە بەدوورن.
لە راستیدا بەسیرەت و دووربینی دۆست و براكانمان لەو هەرێمە بە درێژایی 20 ساڵی رابردوو فاكتەرێكی گرنگ بووە بۆ خاوەندارێتیكردنی ئەو قوتابخانانە لەلایەن خەڵكی ئەو ناوچەیەوە.
بە درێژایی مێژوو لەگەڵ كورد باوەڕ و خەمەكانمان هاوبەش بوونە، ئەوان بێ گوێدانە چەواشەكارییەكان، خاوەندارێتی خۆیان نیشان دا بۆ ئەو قوتابخانانەی كە لە سینەی پاكی ئەنادۆڵەوە پاڵاوتە بوون و لە جوگرافیای كوردان ژیانەوە و خونچەیان كرد، جارێكی دیكە ئەم برایەتییە مێژووییەیان سەلماندەوە.
رووداو: پەیوەندی دۆستانەی نێوان گەلی كورد و تورك لە بەرەو پێشچووندایە، بەرای ئێوە ئەو خاڵەی كە ئێستا ئەو پەیوەندییانەی پێگەیشتووە بەسە؟ ئەگەر پێتانوایە ئەوە بەس نییە، دەبێ ئەم پەیوەندییانە لە چ ئاستێكدا بن و پێویستە چی دیكە بكرێت؟
فەتحوڵلا گولەن: پەروەردگارمان یەكە، رۆزیدەرمان یەكە، خاكمان یەكە، لەسەر هەمان خاك و لە ژێر هەمان خۆر، بە هەمان هەوا هەناسە دەدەین، خاوەن یەك باوەڕ و یەك مێژووین، قەدەرمان یەكە، دوێنێمان یەكە و ئەمڕۆمان یەكە و هەڵبەت داهاتووشمان یەك دەبێت، دەبێ یەك بێت، پێویستە هەر یەك بێت.
جگە لەمە، ئێمە وەكو تورك و كورد لە هەموو لایەكی توركیا هەین، بە هەموو لایەكدا بڵاوبووینەتەوە، ئەو دنیایەی كە لە ئەنجامی جیهانگیرییەوە، بەهۆی گەشەكردنی هۆكارەكانی پەیوەندی و گەشتوگوزارەوە وەك گوندێكی گەورەی لێهاتووە، سەرەڕای جەنگی چەندین سەدەیان لەگەڵ یەكتر ئێستا وڵاتە ئەوروپییەكان تێیدا بە دوای پێكەوەبوون و تەنانەت یەكێتی سیاسیشدا دەگەڕێن.
كوردبوون یان توركبوون بە هەڵبژاردنی خۆمان نەبووە، خاوەندارێتی زمانی دایك جا كوردی بێت یان توركی لە چوارچێوەی ئیرادە و هەڵبژاردەی خۆمان نەبووە، كردنی كوردبوون یان توركبوون، قسەكردن بە زمانی توركی یان كوردی بە هۆكاری جیاكاری، جگە لە جێی سەرسوڕمان و زیانگەیاندن بە هەردوولا ئایا هیچ مانایەكی دیكەی هەیە؟
ئەم جوگرافیایە بە درێژایی مێژوو بووەتە شوێنی پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی چەندین ئاین و كولتووری جیاواز، كورد و تورك لە ماوەی ئەو مێژووەدا ئاوێتەی یەكتر بوون و هەمان خۆشی و ناخۆشی مێژووییان هەبووە.
ئەحمەدی خانی، مەلای جزیری، فەقێ تەیران و مەولانا خالید، سەڵاحەدینی ئەیوبی، بدیع الزمان سەعیدی نوورسی و چەندین رووناكبیری دیكە، ئەو بەها هاوبەشانەمانن كە هەمیشە كاریگەرییان لەسەر پێكەوە ژیانی كورد و تورك و عەرەب و نەتەوەكانی دیكە هەبووە. ئەو وەسیەتەی مەلا مستەفای باوك كە بەڕێز مەسعود بارزانی لە چەندین كاتی جیاواز ئاماژەی بۆ كردووە "باش بن لەگەڵ تورك، كێشە بۆ توركیا دروست مەكەن و هەردەم هاوپەیمان بن لەگەڵیان"، ئەو تێبینییەیە كە لەڕاستیدا دەربڕی هەستی هەردوولایە و تایبەتمەندییەكە شایانی سەرنجە.
هەرچەندە ئەو پەیوەندییەی نێوان هەردوو نەتەوەكە لەماوەی 100 تا 150 ساڵی رابردوو بریندار بووبێت، بەڵام بەهۆی ئەو پەیوەندییە مێژووییە قووڵەوە، ئەوەندە بەهێزە كە بە ئاسانی ناپچڕێ. لە ڕاستیدا ئەو باوەشكردنەوەیەی خەڵكی ئەنادۆڵ لە كاتی كۆچی گەورەی خەڵك و پێشمەرگە (كۆڕەوە مەزنەكە) بۆ گەلی كورد، بووەتە هۆكاری خێراكردن و تاودانی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكان. هاوشێوەی بەندە كە فرمێسكی زۆرم رشت بۆ هەڵەبجە و ئەنفال، هەموو خەڵكی ئەنادۆڵ ناخیان كزەی هات بەرامبەر ئەو كارەساتە دڵتەزێنانە.
لەم رۆژگارەشماندا كە پەیوەندییەكان بەرەو بەهێزبوون دەڕۆن، تەنیا چارەسەركردنی كێشە ئەمنی و پەیوەندیدارەكان بەس نین، بەڵكو پێویستە دووبارە پەیوەندییە كولتووری و مێژووییەكان بەهێز بكرێنەوە تا جارێكی دیكە نەپچڕێنەوە.
لێرەدا ئەوەی لەسەر توركیایە، بە قەدەر پێدانی هەموو ماف و ئازادییەكانی هاووڵاتییە كوردەكانی خۆی، ئەوەندەش درێژكردنی دەستی یارمەتی بۆ كوردانی ناوچەكانی دیكەی دنیا كە لە كێشەدان لە ئەستۆیە. هەروەها بۆ پاراستنی مافی ئەو كوردانەی كە بە هۆكاری سیاسی، ئاینی، نەتەوەیی تووشی كێشە هاتوون لەڕێی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و لە سەرووی هەمووشیانەوە نەتەوە یەكگرتووەكان هەروەها ببێتە نوێنەری پارێزگاری لە مافەكانیان لەبەر خاتری پاراستنی حەق.
بەڵێ هەرچی بكەین لەپێناوی نەهێشتنی جیاوازی لە نێوانمان و پێكهێنانی پێكهاتەیەكی یەك شێوە هێشتا كەمە و دەیهێنێ و شایانیەتی. ئەوەش هەیە كە نابێ ئیكتیفا بكەین بەوەی لە ڕووی سیاسییەوە مەسەلەكە بگرینە دەست و هەڵیبسەنگێنین.
نابێ تەنیا بۆ بەرپرسانی دەوڵەتی بەجێبهێڵین، رێكخراوە ناحوكمییەكان، پیاوانی خاوەنكار، مامۆستایان، پێشەنگ و رابەرە كۆمەڵایەتییەكان، پیاوانی ئاینی، قوتابیان، بە كورتی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگە بۆ پتەوكردنی یەكێتی و پێكەوەییمان، ئەوەی لە دەستیان دێت بیكەن و پێویستە هەمیشە پرد لە نێوان دڵەكاندا دابمەزرێت.
دەبێ ببین بە دوژمنی دوژمنایەتی، دووربكەوینەوە لە هەموو فاكتەرێكی لێكدووركەوتنەوە، بەر لە كورد دەبێ تورك خۆیان بە خاوەنی مەسەلەكانی كورد بزانن، دەبێ پێش تورك، كورد خۆیان بە لایەنگر و پاڵپشتی تورك بزانن. ئەو پەیوەندییانەی كە لەڕێی پەروەردەوە دەستیان پێكردووە، دەكرێ لە داهاتوودا ببێتە هۆكاری گەشەكردنی چالاكییە ئەكادیمی، كولتووری و ئابوورییەكان. توركیا لەم رووەوە دەكرێ ببێتە دەرگایەك بۆ كرانەوەی كورد بەڕووی دنیادا.
رووداو: لەم رۆژانەی دواییدا، یەكێك لە بابەتەكانی رۆژەڤی توركیا، مەسەلەی سنوورەكانی میساقی میللییە، دەكرێ رای ئێوە لەسەر ئەم مەسەلەیە بزانین؟ بە ڕای ئێوە ئایا ئەم سنوورە دروستدەبێتەوە؟
فەتحوڵلا گولەن: منی هەژار هەروەك چۆن كابرایەكی سیاسی نیم، هەروا كاربەدەستێكی دەوڵەت یان شارەزایەكی ستراتیژی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانیش نیم. هەوڵدەدەم لە سووچێكی ئەو بزاوتە نێودەوڵەتییەی كۆمەڵگەی مەدەنی بوەستم كە گرنگی بە بەها مرۆڤایەتییەكان و ئەخلاقییەكان دەدات.
لەبەر ئەوە لە مەسەلەكانی وەكو سنوورەكانی میساقی میللی یان سنوورەكانی ئەو هەرێمانە، پێموایە تێڕوانینی بەرپرسانی دەوڵەتی وڵاتە پەیوەندیدارەكان وەربگیرێ باشتر و شیاوتر بێ.
بەڵام دەبێ ئەوە بڵێم كە بەهۆی پەیڕەوكردنی سیاسەتی داخراوی چەندین ساڵە و رووكردنە خۆرئاوا، ئەم هەنگاوانەی توركیا كە لەم دواییە بۆ زیاتر تەشەنە نەكردنی ئەو كێشانەی لە وڵاتە دراوسێیەكان هەڵێندراون بە شێوەیەكی هەڵە لێكدەدرێتەوە. سەردەمی داگیركاری وڵاتان و فراوانكردنی خاك لەڕێی داگیركاری نەماوەو بووەتە مێژوو. خاكی هەموو وڵاتێك بەپێی مافە نێونەتەوەییەكان دیاری كراوە. لە نێوەندێكی وادا، لە بارودۆخێكی وادا كە لە هەموو كاتێك زیاتر پێویست بە هەنگاونانی هاوبەش هەیە لەگەڵ دراوسێكانیدا، بیركردنەوەی توركیا لە فراوانكردنی خاكەكەی كارێكی عاقڵانە نییە. بۆ نموونە سەردەمانێك شاری باتومی جۆرجیا لەنێو سنووری میساقی میللی بوو، بەڵام ئەمڕۆ پەیوەندییەكانی نێوان توركیا و جۆرجیا لە ئاستێكی زۆر بەرزدان. تەنانەت چوون لە وڵاتێكیانەوە بۆ ئەوی دیكە پێویستی بە پاسپۆرتیش نییە. لەم حاڵەدا باسكردنی میساقی میللی و ویستی لكاندنی شاری باتومی جگە لە زیانگەیاندن بە پەیوەندییەكانی توركیا و جۆرجیا هیچ سوودێكی دیكەی نابێت. ئەوانەی ئەو مەسەلانە دەورووژێنن، دەبێ باش بیر لەوە بكەنەوە كە ئەو جۆرە گفتوگۆیانە دەبنە هۆكاری چ جۆرە كێشەیەك لەگەڵ دراوسێكان.
هەر بیركردنەوەیەك بەبێ لەبەرچاوگرتنی واقیع لە خەیاڵێك تێپەڕ ناكات. جگە لەوە وەكو یەكێك لە بەرهەمەكانی جیهانگیری، گەشەسەندن و پێشكەوتنی هەرێمێك بە تەنیا پەیوەست نییە بە وڵاتانی ئەو هەرێمەوە، بەڵكو پەیوەندیدار دەبێت بە هەموو دنیاوە. بە تایبەتی ئەوەی پێیدەڵێن رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەو ناوچەیەی دڵی دنیای تێدا لێدەدات، هەر هەنگاوێك بەرەوپێش یان بەرەو پاش پێویستی بە دیققەت و هەستیارییەكی زۆر گەورە هەیە.
بە قەناعەتی من، یەكخستنی دڵەكان، نیەتپاكی و خۆشەویستیی بەرامبەر، برایەتییەكی دڵسۆزانە و لەناخەوە لە پێشەوەی هەموو یەكبوون و میساقێكەوە دێت. دەبێ یەكەمجار ببین بە خاوەنی ئەوانە، دەبێ ئامانجەكانمان بە لەبەرچاوگرتنی واقیعی خۆمان دیاری بكەین. هەندێجار كاتێك روو لە ئامانج و بیرۆكەیەك دەكەین كە كۆتاییەكەی دۆڕانە، یان بێ ئەوەی ئاگامان لە خۆمان بێ ئاراستە كراوین، بەوە نوقمی زەلكاو دەبین و لەوانەیە ئەو دەستكەوتانەی بە دەستیشمانهێناون لە دەستیان بدەین، بە قەناعەتی من دەبێ زۆر بە دیققەت بین.
رووداو: ئێستا لە توركیا، قۆناغیكی ئاشتەوایی دەستیپێكردووە، دەبینین هەردوو میللەتی كورد و تورك لە ناخی دڵیانەوە هاریكاری ئەم قۆناغە هەستیارە دەكەن. قەناعەتی ئێوە چییە لەمەڕ ئەو كۆشش و هەوڵانەی دەدرێن بۆ هاریكاری ئەم قۆناغی ئاشتەواییە لەلایەن هەردوو میللەتی كورد و توركەوە؟ چۆن كاربكرێت لەسەر چاندنی تۆوی پێكەوە ژیان لە نێوان میللەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆ هێنانەدی زەمینەی ئاشتەوایی؟
فەتحوڵلا گولەن: بەڕاستی جێگەی سەرسوڕمانە ئەگەر هاریكاری هەموو جۆرە چالاكیەك نەكرێت كە ببێتە هۆكاری راگرتنی ئەو خوێنە رژاوەی كە ساڵانێكە لە ناوچەكەدا دەڕژێنرێت. لەبیركردنی ئازارەكانی رابردوو، فراوانكردنی ئاسۆی بیر و بەئەنجامگەیاندنی كاری بنیاتنەر بە بنەمای سەرەكی ئەم قۆناغە ئاشتەواییە دادەنرێت.
دەبێ زۆر بەتوندی دووربكەوینەوە لە هەموو كردەوەیەك كە بۆنی مەترسی جیاوازی نەژادی و مەزهەبی لێبێت. هۆشیاركردنەوە لە بوون بە داردەست و لە بوون بەهۆكاری زەمینەسازكەری ئاشووب و فیتنە.
پێویستە زۆر بە ژیرانە رێگری بكرێت لەچاندن و سەوزبوونی تۆوی فیتنە و جودایی لە ناوچەكە و لە وڵاتانی دیكەشدا. هەمیشە دەبێت ئەو یەكبوون و یەكگرتنەی نێوانمان دووپات بكرێتەوە، دەبێت بە شوێن فرسەتی نوێدا بگەڕێین بە تایبەت لە بواری ئابووری و كولتووری بۆ دووپاتكردنەوەی یەكگرتوویی و برایەتیی نێوانمان. زیادكردنی هاریكاری و پاڵپشتی یەكدی بۆ دۆزینەوە و توێژینەوەی دەرفەتی نوێ. ئەو دامەزراوانەی نوێنەری خەڵكی دەكەن، دەبێت بە خێرایی هەنگاو هەڵبێنن لە پێناو بڵاوكردنەوەی هەموو جۆرە كردەوەیەك كە پاڵنەر بێت بۆ برایەتی و پاڵپشتیكردنی یەكدی و یەكگرتوویی. بوونی هەموو جۆرە دەستپێشخەرییەك و كردەوەیەكی بنیاتنەر دەبێتە رێگەپێشاندەر بۆ كاربەدەستانی ناوچەكە. بەتایبەت دامەزراوە پەروەردەییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رۆڵێكی سەرەكی دەبینن لە چەسپاندنی ئەم كولتوورەدا. ئەم دوو بنەمایە بە تایبەت پەروەردەی هاوچەرخ رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە دروستكردنی بەها كۆمەڵایەتیەكانی دژ بە توندوتیژی.
بە پێچەوانەی سەردەمی مۆدێرنەوە، ئەو خەڵكەی بە خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوزەدی دەكەن، سەردەمانێك لە ژێر چەتری ئاشتی، بەها بەرز و نەریتە كۆمەڵایەتیەكاندا دەژیان. كورد، تورك، عەرەب، مەسیحی، موسڵمان و جولەكە هەموو خاوەنی كولتووری پێكەوەژیان بوون. دیسان زیندووكردنەوە و بەرزڕاگرتنی بەها بەرزە كولتوورییەكان و پراكتیزەكردنی لە ژیاندا، ئەركی سەرشانی دامەزراوە پەروەردەییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیە. ئەگەر بتوانرێت دەرفەتی نوێ و ئەلتەرنەتیڤ فەراهەم بكرێت، بە شێوەیەك گەنجان ئومێد بە تیرۆر، توندوتیژی و شەڕ نەبەستن. بەم شێوەیە هەوڵی ئاشتی و پێكەوە ژیان سەركەوتوتر دەبێت.
لەژێر رووناكی ئەو رستانەی سەرەوەدا، قوتابخانەكانی (بزاوتی خزمەت) بێ گوێدانە ئایین، زمان، نەتەوە، مەزهەب و نەژاد هەمووان بانگهێشتی پێكەوە ژیان و پراكتیزەكردنی بە نموونەوە دەكات و لەم بوارەدا بووەتە مۆدێلێكی پێكەوە ژیان. زۆربەی كات منداڵی ئەوكەسانەی لە ژیانیاندا قین و دوژمنایەتیان بەرامبەر بەیەك هەبووە، پەروەردە كردووە. لە ژێر دەستی خۆشەویستیی مامۆستایاندا بەشێوەیەكی یەكسان لە باخچە، پۆل، حانوت و تاقیگەكاندا پەروەردە دەكرێن. پێكەوە لەیەك ژینگەدا هەوای ئاشتی هەڵدەمژن. بە یارمەتی خودا لە ژیانی خۆیان و چواردەوریاندا لە داهاتوودا پراكتیزەی دەكەن. بزاوتی خزمەت لەبنەڕەتدا بە دوای ئەو بەهایانەدا دەگەڕێت كە دەبێتە هۆی دروستكردن و ژیانەوەی ژیانی پێكەوەیی و ئاشتیانە لە نێوان چین و توێژە جیاوازەكاندا.
رووداو: مۆدێرنە چەمكێكە تێكەڵ بەم رۆژگارەی دنیا بووە، وەك گوتتان زەرەرێكی زۆری لە برایەتی مرۆڤەكان داوە. چۆن دەتوانرێت رادەی زەرەرمەندی بۆ كەمترین ئاست كەمبكرێتەوە؟ ئەو دۆستایەتی و پێكەوەژیانەی كە پەرتەوازە بووە چۆن رێكدەخرێتەوە؟
فەتحوڵلا گولەن: مۆدێرنبوون لەگەڵ بوونی ئەو زەرەرانەی باستكرد، چەند فرسەتێكی باشیش فەراهەم دەكات."مرۆڤ دوژمنی ئەو شتەیە كە نایناسێت"، پێدەچێت تا دوێنێ بەپێی پێویست عەرەب و تورك، تورك و كورد، یەكتریان نەناسیبێت. لە ئەنجامی ئەوەش كۆمەڵە دوژمنایەتیەك دروستبووە. بە تایبەتی لە جەنگەكانی (چاناك كالێ) چۆن سەربازانی زۆر لە وڵاتانی ئیسلامی لەڕیزی بەرامبەرمان و شانبەشانی دوژمن لە دژمان بە نەزانی شەڕیان كردووە، ئەو دوژمنایەتیانەی كە بەهۆی نەناسینەوە بووە، لەوانەیە لە كۆندا تا ڕادەیەك هەبووبێت، بەڵام ئێستا بەهۆی ئەو ئیمكانیەتەی كە مۆدێرنیتە فەراهەمی كردووە، ئیتر یەكتری زۆر لەنزیكترەوە دەناسین و دەتوانین بیناسین. لەبەر ئەوە بەتایبەت ناتوانرێت رووبەڕووی ببنەوە، ئەگەر رووبەڕوویشی ببنەوە سوودی لێوەرناگرن. ئەگەر مۆدێرنبوون، بووبێتە هۆی بەرەوپێشچوونی زانست و تەكنەلۆژیایەك كە بە هۆیەوە كەس ناتوانێ رێگری بكات لەیەكترناسین، ئەوا پێویستە لانیكەم بەوە قەرەبووی ئەو زەرەرانە بكەینەوە كە لێیداوین، تەنانەت ئەو زەرەرانەش لە بەرژەوەندی خۆمان پێچەوانە بكەینەوە.
لەلایەكی دیكەوە، مۆدێرنە لە روویەكەوە هانی تاكخوازی دەدات. مافەكان لەپێش ئەركەكانەوە دادەنێت. هەر كاتێك دەستدرێژییەكی بچووك كرایە سەر ماف، ئەوا جێبەجێنەكردنی ئەركەكان بە ماف دەبینێت. ئەمەش لە دنیای پراكتیكیدا دەبێتە هۆی دروستكردنی بازنەكانی فەساد. بەڵام لەكولتووری كلاسیكی ئێمەدا خۆش مەشرەبی تەوسیە دەكرێت. ئەگەر بەشێكی گرنگی كۆمەڵگە بوونە خاوەنی ئەم تێگەیشتنە ئەوا بازنە ساڵحەكان بە شێوەی ئۆتۆماتیكی دروستدەبن و جوانییەكان دێنە كایەوە. لەكاتێكدا كۆمەڵگەكانی رۆژئاوا بەزۆری بەهۆی ركابەرایەتییەوە دەگاتە ئامانج، كۆمەڵگەكانی رۆژهەڵات بەو كولتوورانە پەروەردە دەكرێن كە بەهاوكاریكردنی یەكتری و بەئاڵۆزیی كەمتر و بەهێمنانەتر دەگەنە هەمان ئامانج. پێویستە هەوڵبدەین تا دووبارە ئەم تێگەیشتنە لەهەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگەدا بچەسپێنین.
رووداو: بۆ ئەوەی ئەو پرۆسەی ئاشتییەی كە ئێستا لە توركیا لە ئارادایە بگاتە ئەنجام، چ ئەركێك دەكەوێتە ئەستۆی تورك و كورد؟ پەیامتان بۆ هەردوو نەتەوە چییە؟
فەتحوڵلا گولەن: دڵسۆزی، رێزگرتن لەیەك، هەروەك لەفەرموودەیەكی پیرۆزدا هاتووە، ئەو شتانەی كە بۆ خۆمان دەمانەوێ بۆ خەڵكیش بمانەوێ، ئەو شتانەی كە بۆ خۆمان نامانەوێ بۆ خەڵكیش نەمانەوێ، لەوەش زیاتر وەك لە قورئانی پیرۆزدا شانازی پێوە كراوە و لەمەدینەدا یەكێك بووە لە تایبەتمەندییە زۆر گرنگەكانی ئەنسار، ئەویش ئەولەویەتدانی بەرامبەرمانە بەسەر خۆماندا، باوەڕم وایە ئەمانە دەبنە هۆی قرتاندن و وشككردنی رەگی كێشەكان. پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە كورد و تورك، هەوڵ بدەن زەمینەسازی بكەن و مرۆڤەكان لەسەر ئەم بنەمایانە جۆش بكەن، تەنانەت پێویستە لەڕێگەی بنیاتنانی بینایەكی پۆڵایین وابكەن كە تاكەكان تێیدا سەربازی ونبوو بن.
جگە لەمە زۆر گرنگە هەڵسوكەوتەكان لەسەرخۆ و قسەكان گشتیگر و لەخۆگر بن. بەهیچ جۆرێك بێزاركەر نەبن. هەموو دەبێ زۆر بە دیقەت و وریا بن و دووربكەونەوە لە هەڵچوون. بە هاتوهاوار، دروشم و هوتاف لێدان كێشەكان چارەسەر نابن. ئەوانەی دەیانەوێ بەر بە فیتنەو خراپەكاری بگرن، رەخنەو پێشنیازەكانیان بە شێوەی رێپێشاندان بێت بۆ كەسانی دیكە. ئەو پێشنیازە دروستانەی كە دەخرێنە بەردەستی بەرپرسان، پێویستە لە چوارچێوەی راپۆرت و بەشێوەیەكی بەریئانە دەریببڕن. مەسەلەكان بە هاتوهاوار و سووتاندن و وێرانكردن و كوشتن نا بەڵكو دەبێ لەڕێی عەقڵەوە بە هێمنانە چارەسەر بكرێن.
بە سوودوەرگرتنی تەواو لە ناوچە، ناوەندی ئارام و ئاسایش بە شێوەی هەنگاو بە هەنگاو: پێویستە لەسەروو هەموویانەوە پەروەردە، پاشانیش لایەنەكانی دیكەی ئابووری، كۆمەڵایەتی، رۆشنبیری و پەیوەندییە مەعنەویەكان بەرەوپێش ببرێت. لەبەر ئەم مەبەستە، وەك مەعشەری ویژدان ناوی ناوە، پردی نێوان دڵەكان، پرۆژەی هاوبەش لە رۆژئاواوە بۆ رۆژهەڵات و لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا دەستپێبكرێت و تواناو ئامانجی ئەوانەی كە هەن زیاد بكرێت.
لەلایەكی دیكەوە، ئەو شوێنانەی كە زۆربەی دانیشتووانیان كوردن بكرێنە ناوەندی كێشكردن، بە تایبەتی زۆر گرنگە پەروەردەی ئەو ناوچانە ببنە ناوەندی راكێشان. جا كێشەكانی ئێستا كە گرنگترینیان پەروەردەیە چارەسەر كرا، زۆربەی كێشەكان چارەسەر دەبن. هەر لە رابردووەوە ئەوانەی بێكارن و نەخوێندەوارن، خۆیان وەكو هاووڵاتی پلە دوو هاتووەتە پێش چاو. لەكاتێكدا كە خەڵكی ئەو ناوچەیە خەڵكانێكی زۆر زیرەكن و لانكەی چەندین شارستانێتی گرنگ بوون. پێویستە رزگار بكرێن لەو حاڵەتە دەروونییە یان بە واتایەكی دیكە وەك دەڵێن هەستی خۆبەكەمزانینە. وەكو پێویستیەكی پرەنسیپی برایەتی و یەكسانی، لایەنەكان دەبێ لەو هەڵسوكەوتانە دووربكەونەوە كە هەستی یەكتری بریندار دەكەن.
لێرە خاڵێكی زۆر گرنگ هەیە، ئەویش ئەوەیە: ماف و ئازادی مرۆڤەكان، شتانێك نین كە كەسانێك یان هێزێك بیبەخشێت، بۆیە نابێت لە كەس چاوەڕێ بكەین، ئەمە پەروەردگارمان وەكو مرۆڤ بە هەموومانی بەخشیوە. ئەگەر پێغەمبەریش بێت، لە رووی مرۆڤبوون و خوڵقێنراوێتیەوە هەموو كەس یەكسانن. ئەگەر لە سەرەتاوە دان بەم یەكسانیەدا نەنرێت، نە دادپەروەری و نە یاساش بەرجەستە نابێت. لەم رووەوە زۆر پێویستە خۆ بەدووربگرین لە هەڵوێست و هەڵسوكەوت و ئاماژەی بەخشینی ئەو ماف و ئازادییە بنەڕەتییانەی موڵكی مرۆڤ خۆیەتی و بەكارنەهێنانی وەكو كاڵایەكی بازرگانی و بابەتی دانوستاندن. لە لایەكی دیكەوە پێویستە دووربكەوینەوە لەڕێگا نامەشروعەكان و ئەو رێگایانەی كە لە دەرەوەی سنوورەكانی مافە جیهانیەكانن، بە تایبەتی ئەو رێگایانەی كە توندوتیژی لە خۆدەگرن بە هەر پاساوێك و هۆكارێك بێت.
- Created on .