9. Ислам көркі
Бір нұрлы сөзінде екі әлем Сардары (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм):
«Мағынасыз бос нәрселерден арылу – мұсылманның Исламдық көркі», – деген[1].
Өкінішке орай хадистің осы аудармасы пайғамбарымыздың айтқан сөздерінің кең көлемділігі мен терең мағыналығын бере алмайды.
Хадисте мұсылманның ихсан[2] мен итқанға[3] жету сыры сөз болған. Сыртқы тағат-ғибадатымен мықты, табанды, кемшіліксіз дәрежеге жеткен, іштей ихсан сырының шыңына шыққан мұсылман мән-мағынасыз бос нәрселерден арылуы керек.
Байсалдылық
Үп еткен желдің өзінен шашырап кететін бақбақ секілді ұшқалақ, жеңілтек адамдардың ғибадаттарында салмақ болмайды. Мұндай адам намазға тұрған кезде салмақты да байсалды көрінуі мүмкін, жан сарайында, жүрек пен ар-ожданында тұрақтылық болмаса, онда ол тек жұлдыз болып көрінуге тырысатын жылтырауық қоңыздан ешбір айырмашылығы жоқ. Оның көзбояушылығы ұзаққа бармайды. Әрбір адам ерте ме, кеш пе, түбінде өзінің қандай екенін көрсетеді. Байсалдылық адам мінезінде терең орын алса ғана баянды бола алады. Осындай биік дәрежеге тек өз-өзіне жіті бақылау арқылы қол жеткізуге болады. Егер адам өзіне есеп бере отырып іс-әрекетіне жауапкершілікпен қараса, «болу», «көрінуден» маңызды болмақ. Бір адам ұзақ уақыт өзін тауыс құсы етіп көрсете алмайды. Яғни кісі өзінің түпсанасы мен түйсігінің баласы, одан қашып құтыла алмайды.
Сырттай көркем көріну үшін де іште ихсан, сыртта итқан болуы тиіс. Адамның сыртқы пішіні оның ішкі мазмұнына байланысты қалыптасады. Адамның ішкі байсалдылығы – оның сыртқы көрінісі.
Хазірет Омар халифалыққа ұсынылған үлкен бір сахаба жайында: «Ол кісі барлық жағынан халифалыққа лайық. Дегенмен, аздап әзілге жақындығы бар. Ал, халифалық – толықтай байсалды болуды қажет етеді»,– деген[4].
Адамдарды басқарудың өзі байсалдылықты қажет қылғанда, жер бетінде Аллаһтың өкілі болу міндетіндегі халифалық, байсалдылықты қажет еттірмейді дейсіз бе?
Аллаһ тағалаға лайық құл болудың өзінде байсал-дылыққа қол жеткізе алмаған адам басқа тірлікке қалай байсалды да салмақты болсын?
Ихсан санасы мен салмақтылық
Хадистің басындағы «мин» жалғауы ихсан сырына қатысты көп жайтты аңғартады әрі осы арқылы мұсылманның ихсан сырына қалай жету керектігін айтады. Ол – жеңілтектікті тастау. Байсалды болып, жеңілтектікті тастамайынша, адам ихсан дәрежесіне жете алмайды.
«Жәбірейіл хадисінде» ихсан мәртебесі ең соңғы шың екені айтылады. Аллаһ елшісіне келген Жәбірейіл әуелі иманды, содан кейін Исламды сұрап, берген жауаптарын растаған соң, «Ихсан не?» – деп сұрайды. Пайғамбарымыз:
«Ихсан – Аллаһты көріп тұрғандай Оған құлшылық етуің. Негізінде, сен оны көрмесең де, Ол сені көруде», – деп жауап береді[5].
Осы мәртебеге қол жеткізу үлкен тақуа, зүһд, жаратқанға ықыласпен берілу арқылы ғана жүзеге асады. Адам әуелі сол дәрежеге жетуді арман, мақсат етуі керек. Содан кейін ғана соған апаратын жолдардан адаспау ниеті туады.
Аллаһ адамға күре тамырынан да жақын.
Бір ақын айтқандай, «Мен алыстан іздеп жүрсем, Ол жан ішіндегі жан екен ғой».
Басқа бір ақын:
«Арғы жақтан күткенімде бір хабар
Перде ашылып солай көрдім өзімді», – деп толықтырады.
Адам Оның құдіретімен қырық құбылады. Задында, күллі ғалам Оның сипаттарының шағылдарынан ғана тұрады. Оны сырттан іздеу – бос әурешілік. Өйткені Ол адамға өзінен де жақын. Осы сырдың ашылуы әлгі айтқан ихсан арқылы жүзеге асады.
Әрбір істі мінсіз орындау
Адамның ар-ожданын ихсан санасы баурап алған кезде, іс-әрекеттерінен кемшілік жоғала бастайды. Негізінде, Аллаһ істің мінсіз, мүлтіксіз орындалуын қалап, қалтқысыз көңілден, шын жүректен істелгенін ұнатады.
Ол тұрғысында Құранда:
«(Расулым) оларға: «Еңбек етіңдер. Істеріңді Аллаһ пен Пайғамбар, мұсылмандар көреді. Сондай-ақ, көрінбеген, көрінген барлық нәрсені білуші Аллаһқа қайтасыңдар, сендерге істегендеріңнің қарымы беріледі» – де», (Тәубе, 9/105) – деп айтылған. Барлық істер Аллаһ пен елшісінің, ар-ождан мен көкірек көзі ояу мұсылмандардың тексеруінен өтеді. Сол үшін де иесін ұятқа қалдырмауы үшін істің мүлтіксіз орындалғаны абзал. Мұндай іске ие болу іштей «ихсанға» жету арқылы жүзеге асады. Адам ішкі дүниесін осылай өзгерткенде ғана жеңілтектікке жол бермейді. Осылайша Исламның көркемдігіне қол жеткізе отырып, оның ғажайып кеңістігінде өмір сүріп, асқар шыңына тағын орнатады.
«Мәлайани» – адамға ешқандай игілігі жоқ, оның бүгіні мен ертеңіне пайдалы емес, қажетсіз нәрселермен айналысу. Сондықтан да мұндай іс не өзіне, не отбасына, не еліне ешқандай жақсылық әпермейді. Исламның асыл қасиеттерін бойына сіңірген адам осы секілді бос, мағынасыз әрекеттер мен әдеттерден де аулақ болады. Хадис адамға ғұмырлық дұрыс бағыт көрсетуде. Адам үнемі ұлы да асқақ істермен айналысуы керек. Айналысқан ісі не тікелей, не жанама түрде өзіне, әрі отбасына, әрі қоғамға да пайдалы болуы тиіс. Байсалды да салмақты адамның анықтамасы – осы.
Осы жерде хадистегі мынадай терең мәселені айта кеткім келеді.
«Мәлайаниат» дегеніміз не?
«Мәлайаниат» – бос нәрсемен шұғылдану. Үнемі өзіне қажетсіз іспен, ойлармен жүрген адам өзіне аса қажетті мәселелермен айналысуға қайдан уақыт таба қойсын?
Белгілі бір жасқа келсе де әлі өмірден орнын таба алмаған адам елге пайдасы тиетіндей істі аяғына дейін жеткізіп, тындыруы мүмкін емес. «Мәлайани» бекершілікпен күн өткізген адамның пайдалы іспен айналысуы мүмкін бе? Жүрегі, ақыл-ойы бос адам қалай ұлы істермен айналыса қойсын?
Аллаһ елшісі осыларды үш-төрт сөзге сыйғызған. Біз осы сөздерді қаншама түсіндіруге күш салғанымызбен, тереңін бойлап, кеңінен талдап, түсіндіріп бере алмаймыз. Оның гранит сөздерінен өзімізше түсіндірме қашаған боламыз. Сіздерге жеткізеріміз де солардың бірер бөлшегі ғана. Бір өкініштісі, ар-ождандарыңыз бен жүректеріңізде терең орын алатындай етіп баяндай алмадық. Бірақ мен секілді пенделердің осы осалдығы Аллаһ елшісінің сөздерінің қаншалықты терең екенін көрсетеді.
Сардардың аузынан шыққан қандай да бір сөзінің түбіне бойлап, оның астарына үңілуге шама-шарқымыз жетпейді. Ол осындай терең мәнді сөздерді тосылмай тосыннан айтатын. Біздің түсінуге қиналған бұл сөздер оның жайшылықта айтқан сөздері еді. Әрине, ол бұл қабілетке фатанаты арқылы ие болды. Небір көсемдер мен ой дүлдүлдері мұндай мән-мағынасы бөлек сөздердің жанында әлдеқайда пәс көрінеді.
[1] Тирмизи, Зуһд, 11; Ибн Мәжә, Фитән, 12
[2] Аллаһ тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ету.
[3] Істі тиянақты да сапалы жасау; бұлтартпас дәлелдерге сүйенген иман.
[4] Табари, Тарихул-умам уәл-мулук, 2/581; Ибн Асакир, Тарихуд-Димашқ 44/438 Ибнул-Әсир, ән-Ниһайә фи ғарибил-хадис, 2/118
[5] Бухари, Иман, 37; Муслим, Иман, 1.
- жасалған.