Allah ve Ulûhiyet Hakikati (1)
Lâfz-ı Celâl ve İsm-i Âzam da denen 'Allah' kelime-i mübarekesi, kendini bize 'Esmâ-i Hüsnâ'sıyla bildiren ve sıfât-ı sübhâniyesiyle zihin, mantık ve muhâkemelerimize bir çerçeve vaz'eden, bütün esmânın Müsemmâ-yı Akdesi ve bütün evsâf-ı kemaliyenin Mevsûf-u Münezzehi, ulûhiyet tahtının biricik mâliki ve rubûbiyet arşının sahib-i bîmisali Zât-ı Ecell ü A'lâ'nın adıdır. Seyyid Şerif'in de ifade ettiği gibi, 'Allah' lâfz-ı mübareği 'min haysü hüve' Zât-ı İlâhiyenin ism-i hâssıdır ve usûlüddin ulemâsınca o bir ism-i Zât'tır. Aynı zamanda 'İsm-i Celâl' ve 'İsm-i Âzam' diye de bilinen bu mübarek kelime hususî mânâda 'İsm-i Âzam' olarak da zikredilmektedir.
Zât-ı Ulûhiyete ait bütün isimler birer esmâ-i sıfât, 'Allah' lâfzı ise bir ism-i Zât'tır ve bütün ilâhî isimleri ya bililtizam veya bittazammun ihtiva etmektedir. Şöyle ki, bir insan, 'Lâ ilâhe ille'l-Kuddûs.. ille'r-Rahîm.. ille'l-Azîz.. ilâ ahir... gibi cümlelerle imanını ilan etse, bu cümleler esmâ-i hüsnâsıyla mâlum, sıfât-ı sübhâniyesiyle mâruf ve muhât o Zât'ı tam ifade edemediğinden maksat hâsıl olmaz. Zira böyle diyen biri, farkına varsın varmasın, daire-i ulûhiyet ve rubûbiyeti 'Kuddûs', 'Rahîm' ve 'Azîz' isimlerinin tecelli alanlarına inhisar ettirerek muhîti muhât haline getirmiş ve bir mânâda daire-i ulûhiyeti tahdit etmiş olur.
Allah ism-i şerifinin müfâdı bulunan Zât-ı Ecell ü A'lâ, insan, kâinat ve eşyâ hakikatinin biricik mesnedi, biricik mebdei, yegâne illeti, varlığı kendinden bir Vâcibü'l-Vücuddur. Âfâkî ve enfüsî bütün mütalâalar bunun böyle olduğunu gösterir. Kâinatta hiçbir varlık, hiçbir nesne yoktur ki, onda 'Allah' ism-i celilinin Müsemmâ-yı Akdes'ine pek çok işaret ve emareler bulunmasın. 'Allah ism-i şerifi, hem teker teker her varlığın çehresinde hem de bütün kâinatın simasında mahkûktur.' dense yeridir. Ne var ki bu hakikat, insanın maddî ve mânevî simasında her nesnede olduğundan daha net ve daha okunaklıdır. Zira Hazreti Ali'nin de ifade buyurdukları gibi, insan küçük bir cisim değil, o bütün âlemlerin özünü ihtiva eden bir nüsha-i kübrâdır ve kâinatların Hakk'ı ilanına denk bir şehadetin de bülendâvaz şahididir. O, her hâliyle Hazreti Mübdi'i gösterir; her şeyiyle O'na dayandığını haykırır; zâhir ve bâtınıyla hep O'nu ilan eder.
Bu itibarla, ister insan ister kâinat, varlığın Zât-ı Hakk'a dayandırılmaması tamamen gayr-i mâkul, bedâhet-i hisse aykırı ve ilimler hesabına da bir talihsizliktir; evet Zât-ı Hakk'a dayandırılmayan varlık mesnetsiz, O'nunla irtibatlandırılmayan ilimler bir mânâda evham ve hayâlât, O'nun mârifetine ulaştırmayan tetkikler, tahliller neticesiz birer meşgale ve insan vicdanında, dolaylı yoldan dahi olsa, O'na karşı alâka ve muhabbet uyarmayan müzâkereler, muhâvereler de faydasız güft ü gûdur.
Aslında, bütün varlık ve eşyâ binlerce dillerle bize hep O'nu anlatmakta, insan vicdanı kendine has o ledünnî duyuş, seziş ve yönelişleriyle her zaman O'nu hatırlatmaktadır: Biz ne zaman maddî ihsas ve mânevî ihtisaslarımızla şu meşher-i âleme, şu varlık kitabına ve enfüsî derinliklerimize yönelsek, hep O'ndan bir şeyler dinler ve her hâlimizde O'nunla kaim olduğumuzu duyarız. Allah, yarattığı her şeyle kendini ifade eden ve bin bir dille vicdanlara varlığını duyuran, böylece zamandan, mekândan münezzeh olduğu halde her yerde hâzır ve nâzır bulunduğunu hatırlatan bir Mâlum-u Müteâl ve bir Mevcud-u Bîmisaldir. Zâhir-bâtın bütün âlemler, O'nun ulûhiyet ve rubûbiyetini haykırmakta ve mâbudiyetinin Zât'ından geldiğini ifade etmektedir.. evet Allah, Allah olduğu için 'Mâbud-u bi'l-hak' ve 'Maksud-u bi'l-istihkak'tır. Bu itibarla da, hamd ü senâ, tekbir u tâzim, takdîs ü tesbih gibi her hâliyle kulluk bizim boynumuzun borcu, O'nun da hakkıdır.
İnsanların kendi elleriyle yapıp taptıkları mâbudlara gelince, onlar kat'iyen öyle değillerdir ve olamazlar da; hiçbir sun'înin o şeyin hakikîsi yerine kaim olamadığı gibi... İnsanoğlu dünden bugüne, 'ay, güneş, yıldızlar, denizler, ırmaklar...' dedi, bir sürü sun'î ve sahte mâbud arkasından koştu durdu; yüzlerce-binlerce fâni, zâil ve âciz yaratığa perestiş etti. Arkalarından koşup onlara arz-ı ubûdiyet ettiğinde kendi ruhuna, kendi mahiyetine saygısızlıkta bulundu; Mâbud-u Mutlak'ı bulup O'na yöneldiğinde de pesbayağı bir varlık olmaktan kurtuldu ve Allah'ın kendine lütfettiği değerler çerçevesinde kendi oldu.
Evet, Allah'tan gayrı tapılan ve perestiş edilen hiçbir şeyin varlığı kendinden olmadığı için, onların gelmesiyle gitmesi bir olmuş; bir sapkın düşüncenin hayal ürünü olarak ortaya çıkmış, bir selim mantık ve muhâkeme ile de yerle bir edilmiştir/edilmişlerdir. Bir bir gelen bâtıl telakkîler bir bir yıkılmış, gelenler geldikleri gibi gidip mahkûm-u nisyan olmuş ve söz her zaman gelip gitme ârızalarından münezzeh ve müberrâ olan Zât-ı Akdes'e kalmıştır. Bu bâtıl ilâhlardan bazıları muvakkaten çoğunluğun efkârına hükmedip onu kirletseler de, vicdanların tabiî zenginliği ve derinliği sayılan mârifet-i Sâni' ruhu ve Mâbud-u Hakikî telâkkisi bütün o evhâm ve hayâlât mahsulü şeyleri kapı dışarı etmiş, sonra da o esmâ-i hüsnâ ve evsâf-ı âliye sahibi Zât-ı Ecell ü A'lâ'ya bir kere daha açılmıştır; açılmıştır, zira O'ndan başka vicdana destek olacak bir güç kaynağı ve onu iğna edecek bir servet menbaı yoktur. Bu büyük ihtiyacı karşılayamayan mâbud görünümündeki hiçbir nesne ubûdiyete lâyık değildir ve mâbud da olamaz; esmâ-i hüsnânın Müsemmâ-yı Akdesi ve evsaf-ı sübhâniyenin Mevsûf-u Mukaddesi'ne has mâbudiyet şöyle dursun, onun mâdûnu denecek şekilde çok gerilerde bir mutavassıt ve şefaatçi olmaları bile kat'iyen söz konusu değildir.
Ne ulûhiyet ne de rubûbiyet asla şerik kabul etmez; 'Mâbud-u Bi'l-hak' bir tanedir; bizim müşahede ettiğimiz değişik şe'n, hâl ve keyfiyyât ise, o Müsemmâ-yı Akdes'in muhtelif isim ve sıfatlarının farklı tecellilerinin televvününden ibarettir. Hakikat-i Hak, her türlü keyfiyet ve kemmiyet ifade eden hususlardan müberrâ olduğu gibi cevher ve araz da değildir; cismâniyete ait avârız ve nekaisten de münezzehtir. İbrahim Hakkı Hazretleri, akaid-i hakka-i islâmiyeyi nazmen ifade ettiği manzumesinde bu hususu ne hoş seslendirir:
'Bulunmaz Rabbimin zıddı ve niddi, misli âlemde,
Ve suretten münezzehtir, mukaddestir teâlallah.
Şeriki yok, berîdir doğmadan doğurmadan ancak,
Ehaddir, küfvü yok, ihlâs içinde zikreder Allah.
Ne cism u ne arazdır, ne mütehayyiz ne cevherdir
Yemez, içmez, zaman geçmez berîdir cümleden Allah.
Tebeddülden, tagayyürden, dahi elvân u eşkâlden,
Muhakkak ol müberrâdır budur selbî sıfâtullah.
Ne göklerde ne yerlerde, ne sağ u sol ne ön ardda,
Cihetlerden münezzehtir ki hiç olmaz mekânullah.'
Evet o, ne bir cisim ne cevherdir, ne tecezzi ve inkısamı söz konusu olan bir küll ve küllî, ne bunlara ait bir cüz ve cüz'î, ne de yarattıklarını hatırlatan bir şekil, suret ve mahiyettedir; O, bütün bunların hepsinden berî öyle bir Evvel ü Âhir ve bir Zâhir u Bâtındır ki, zuhûrunda bâtınlardan daha bâtın, istitârında da zâhirlerden daha zâhirdir. İş ve icraatında bizzat temas ve mübâşeret söz konusu olmadığı gibi makasıd-ı sübhâniyesini ifade buyururken de âza ve cevârihten münezzehtir.
Biz O'nu, Rahmân, Rahîm, Ehad, Samed, Ferd, Hayy, Kayyûm, Kadîm, Kâdir, Âlim, Semî', Basîr, Azîz, Cebbar, Cemil, Celil, Kebîr, Cevâd, Raûf, Mütekebbir, İlâh, Seyyid, Mâlik, Rab, Hakîm, Mütekellim, Hâlık, Rezzak... gibi yüzlerce isimleriyle; hayat, ilim, sem', basar, irade, kudret, izz, hikmet, kibriyâ, ceberût, kıdem, beka, kelâm, meşîet ve emsali onlarca sıfatlarıyla tanımaya çalışırız. Bütün bunlarla beraber yine de, O'nu tam bildiğimizi, bileceğimizi iddia edemeyiz; edemeyiz de 'مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ يَا مَعْرُوفُ - Ey Mâruf, Seni hakkıyla bilemedik.' sözleriyle nefes alır verir ve ' اَلْعَجْزُ عَنِ اْلإِدْرَاكِ إِدْرَاكٌ - O'nu idrak edememe idraktir.' mülâhazasına sığınırız. Allah, idrak edilemez, zira O, ihata edilemeyecek ölçüde her şeyi muhîttir. Bu itibarla da, O'nun tam ihata edileceğini iddia etmek, muhîtin muhît olduğu aynı anda muhât olabileceğini düşünme demektir ki, bu da açıkça bir tenâkuzdur. Kaldı ki, O'nu bilmede bizim ışık kaynaklarımız sayılan bütün müştakk isimler de ne teker teker ne de hepsi birden hakikat-i Hakk'ın künh-ü ehadiyetine ulaştırmada yeterli değil, aksine kâsırdırlar. Mantıklar, muhâkemeler, esmâ-yı hüsnânın gölgesinde ancak yine O'nun dileyip murad ettiği kadar Zât-ı Sübhânî hakkında bilgi ve mârifet sahibi olabilirler.. evet O'nun hakkında bizim bildiğimiz ve bileceğimiz her şey işte bundan ibarettir. Alman şâir-i şehîri ne hoş söyler:
'O'nun hakkında ne söylersek söyleyelim, künh-ü Bârî nâkabil-i idraktir. İnsanın Zât-ı Hak'la alâkalı ancak müphem bir ihtisası ve tahminî bir fikri olabilir. Evet biz hem kendi ruhumuzda hem de tabiatta Allah'ın varlığını hep sezip duruyoruz; öyleyse, O'nun künhünü bilip bilmememiz ne ifade eder ki..! Aslında biz Allah'ı yüzlerce isim ve bîpâyan sıfatlarla yâd etsek de yine de ifadelerimiz hakikatin pek çok dûnunda kalacaktır. Mademki, ulûhiyet dediğimiz Vücud-u Âzam yalnız insanda değil, büyük-küçük âlemin bütün şuûnunda ve tabiatın zengin ve mukayyed sinesinde değişik tecellilerle kendini ifade etmektedir. Böyle bir Zât hakkında tavsîf-i beşer ne ölçüde yeterli olabilir ki...' der ve O'na karşı saygılı, kendimiz adına da temkinli olmayı yeğler.
Böyle bir mülâhazadan ötürü olmalıdır ki, hem kibâr-ı mütekellimîn hem de pek çok sofî, O'nu ıtlakındaki derinlik ve ihatasındaki enginlik itibarıyla 'Hû' zamiriyle anmayı bir mânâda tercih etmiş ve mülâhazalarını onun kuşatıcılığına bağlamışlardır. Evet 'Hû' Zât-ı Hakk'ı, bütün celâlî tecellileri, umum cemâlî celevâtı, topyekün esmâ-i hüsnâsı ve bilcümle sıfât-ı sübhâniyesiyle ifade edecek genişlikte sırlı bir kelimedir. Onun bu ihata ve vüs'atinden dolayı olmalıdır ki, mercii mülâhazaya alınması şartıyla, bu zamiri İsm-i Âzam addedenler de olmuştur. Herhalde ona makam-ı tevhidi tam ifadede İsm-i Âzam demek daha uygun olur.
Fethullah Gülen, Sızıntı, Kasım 2004, Cilt 26, Sayı 310
- tarihinde hazırlandı.