"Biz" sözünün hikmetleri

Soru: Allah Teâlâ'nın, bazı ayet-i kerimelerde, Zât-ı zülcelaliyle alâkalı bir kısım fiilleri nazara verirken "mütekellim-i maalgayr" (birinci çoğul şahıs) zamiri kullanmasının ve "...indirdik", "...gönderdik", "...verdik" diyerek birden fazla fâil varmış gibi beyanda bulunmasının hikmetleri nelerdir?

Cevap: Her şeyden evvel, Kur'ân'ın yeryüzüne iniş gayesi, tevhid (Allah'ın birliği, eşi ve benzeri olmadığı) inancını fert ve toplum planında hâkim kılmaktır. Bu açıdan, dikkatle bakıldığında, Kur'ân-ı Kerim'in hemen bütün ayetlerinde tevhidin bir yönünün anlatıldığı görülür. Onun bazı ayetleri tevhid-i ulûhiyeti, bazıları tevhid-i rubûbiyeti ve bazıları da tevhid-i ubûdiyeti gösterir.

Kitab-ı Hakîm, "Allah'tan gayri göklerde ve yerde bir kısım ilâhlar bulunsaydı, yer-gök fesada uğrar, bozulur ve her yeri bir kaos alırdı." (Enbiya, 21/22) buyurarak, "Kahhâr" kudretiyle küçük büyük her şeye tek başına hâkim bir İlahın varlığını vurgular; bu gerçeği baştan sona bütün surelerinde ayet ayet işler ve tevhid hakikatini şüpheye mahal kalmayacak ölçüde zihinlere yerleştirir. Tevhid hakikati, Kur'ân-ı Kerim'de o ölçüde sağlam kaideler üzerine oturtulmuştur ki, münkirler ve müşrikler dahi onda tevhide muhalif bir husus olduğunu iddia edememişlerdir. Öyleyse, Cenâb-ı Hakk'ın, kendi Zât-ı Akdes'ini bazen "mütekellim-i maalgayr" yani "birinci çoğul şahıs" zamiriyle nazara vererek "biz" ifadesini kullanmasında hiç şüphesiz muhtelif hikmetler ve bir kısım nükteler mevcuttur.

Azamet Nûnu ve Çoğul Kalıbı

Bu hikmetlerden bazılarını anlayabilmek ve o latif nükteleri kavrayabilmek için öncelikle Arap dilinin karakteristik hususiyetlerine bakmak gerekir. Bazı lisanlarda olduğu gibi, Arapça'da da tevazu ve mahviyet sadedinde "ben" yerine "biz" denmesi ya da bazen başkalarını tezkiye ve tenzih için "biz" denilecek yerde "ben" sözünün tercih edilmesi çok vâkidir. Şu kadar var ki, izzet, itibar, şan ve şöhret sahibi birisi "biz" dediği zaman Araplar bunu belâgata uygun görürler; aksine sıradan bir insan "biz" dediğinde ise, onu gurur ve kibir emaresi sayarlar.

Ayrıca, Arapça'da fiil sîgalarına eklenip çoğul (cem') mana ifade eden "nun" harfine "azamet nûnu" da denilir; çünkü bu harf, genellikle çokluk ifade etse bile, kimi zaman da azamet, ululuk ve yücelik bildirir; sözü söyleyen kimsenin hürmete değer bir kimse olduğunu gösterir. O türlü beyanlardaki "biz" ifadesinden maksat, adet bakımından kesreti değil, güç ve kudretin büyüklüğünü belirtmektir.

Aslında, biz de çoğu zaman kendi şahsımızdan bahsederken "tek" olduğumuz halde, "ben" yerine, "biz" demeyi yeğleriz; çünkü, "biz" sözü, daha mütevâzı, daha nâzik, daha müşfik ve kendini nefye daha münasip bir beyandır. Dahası, bazen muhatabımız tek kişi de olsa, ona hürmeten ve nezaketen "siz" diye hitap ederiz. Mezkur maksatları gözeterek ister "biz" diyelim ister "siz", hiç kimse bu türlü bir beyanı yadırgamaz ve ondan çoğul manası çıkarmaz.

Nerede "Ben" ve Nerede "Biz"?

Haddizatında, Cenâb-ı Hak, Kur'ân-ı Kerim'de, her zaman "ben" yerine "biz" diye hitap etmemektedir; bir meselenin anlatılışına ve konunun akışına göre ilahî hitap tarzı da değişmektedir. Sadece Zât-ı Akdes'in mevzubahis olduğu yerlerde hem hitap şekli hem de fiil sîgası müfret (tekil) gelmektedir. "Kullarım Beni senden soracak olurlarsa, bilsinler ki Ben pek yakınım. Bana dua edenin duasına icabet ederim. Öyleyse onlar da dâvetime icabette bulunsunlar ve hakkıyla inanıp Beni tasdik etsinler ki doğru yolda yürüyerek selâmete ersinler." (Bakara, 2/186) "Ben cinleri ve insanları sırf Beni tanıyıp yalnız Bana ibadet etsinler diye yarattım." (Zâriyat, 51/56) "Muhakkak ki Ben'im gerçek İlah. Benden başka yoktur ilah. O halde sen de yalnız Bana ibadet et. Beni anmak için namaz eda et." (Tâ Hâ, 20/14)

İşte, sadece birkaç misal olması bakımından meallerini verdiğim bu ayet-i kerimeler misillü pek çok beyan-ı ilahîde mütekellim-i vahde (konuşan kimsenin yalnız kendine ait fiili gösteren kelimelerin sîgası, birinci tekil şahıs) kalıbı kullanılmaktadır. Çünkü, bu ifadelerde, tevhid, ibadet ve ihlas gibi hususların doğrudan Cenâb-ı Hakk'ın zâtıyla alâkalı olduğuna ve bu konularda arada hiçbir vasıta kabul edilemeyeceğine dikkat çekilmektedir.

Evet, Allah Teâlâ'nın Zât-ı zülcelaline mahsus mevzular anlatılırken büyük ekseriyetle mütekellim-i vahde sîgası seçilmekte ve "Ben" diye hitap edilmektedir. Fakat, Cenâb-ı Hakk'ın saltanat-ı âmme hesabına hitapta bulunduğu hususlarda, azamet ifade eden "Biz" sözüyle mesele ele alınmaktadır. Mevlâ-yı Müteâl'in mahlukâtla konuşması, ya hususi olarak vicdanlara ilham etme yoluyla ya da nübüvvet sahibine bütün insanlığı ve mahlukâtı ilgilendiren bir vahiy gönderme şeklinde olur. Bu konuşmalar ya saltanat-ı âmme hesabına umumi bir hitap veya hususi bir fertle has dairede bir konuşma şeklinde cereyan eder.

Şöyle ki, devlet adamlarından biri, yetkili bir memuruna, "Halkına karşı davranışın şöyle olsun!" der ve bunu hususi bir telefonla, hususi bir iltifat tarzında, hususi bir emirle yapar. Buradaki konuşma "Ben, senden şunu şöyle yapmanı istiyorum." şeklinde özel bir hitap olarak gerçekleşir. Bazen de aynı şahıs, radyo veya televizyon vasıtasıyla bütün halka seslenir ve "Biz hükümet olarak şöyle kararlar aldık." der. Burada kullandığı üslup, hakimiyetin, hakimiyet-i âmme adına dili ve ağzıdır; dolayısıyla, bu defaki konuşma umumi olur.

-Teşbihte hata olmasın- Yüce Yaratıcı da, mahlukâtına bazen hususi bazen de umumi bir tarzda hitap etmektedir. Mesela, Hazreti Musa'nın hususi kurbiyet istemesi ve müşahede arzusu üzerine Cenâb-ı Hak ona, "Senin Rabbin Benim! Pabuçlarını çıkar! Çünkü sen, kutsal vâdi Tuvâdasın!.." (Tâhâ, 20/12) buyurur. Bu hitapta bütün İsrailoğullarını veya umum beşeri ilgilendiren bir emirnâme yoktur; dolayısıyla, bu muhaverede mütekellim-i vahde sîgası seçilmiş ve "Ben" diye seslenilmiştir.

Fakat, Allah Teâlâ, Rasûl-ü Ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) Efendimiz'e "Ve mâ erselnâke illâ rahmeten li'l-âlemîn - Ey Habib-i Zîşânım! Biz seni -başka değil- bütün alemlere rahmet olarak gönderdik." (Enbiya, 21/107) derken, "mütekellim-i maalgayr" sîgasını kullanmış ve "Biz" diye hitap etmiştir; çünkü, Rahmet Peygamberi'nin (aleyhi ekmelüttehâyâ) gönderilişi bütün mahlukâtı ilgilendiren bir hadisedir.

Evet, Kainâtın Medar-ı Fahri'nin (sallallahu aleyhi ve sellem) âlemlere rahmet olarak gönderilmesi, bütün varlığı alâkadar eden bir husustur; zira, inananlar O'nun sayesinde dünyevî ve uhrevî hayatlarını tanzim eder ve ebedî huzuru kazanırlar. İmanın lezzetini tadamayanlar da, hiç olmazsa küfr-ü mutlaktan kurtulur, küfürlerini tereddüte ve şekke dönüştürürler; İslam'ın prensiplerinden istifade eder, hayatlarına bir ölçüde de olsa dengeyi, düzeni hakim kılarlar ve böylece dünyevî lezzetlerin kendileri için bütün bütün acılaşıp zehir halini almasından kurtulmuş olurlar.

Habîb-i Ekrem'in (sallallahu aleyhi ve sellem) bir peygamber olarak gönderilmesi ins ü cinnin yanı sıra bütün hayvanları ve bitkileri, hatta canlı-cansız topyekün varlığı alâkadar eder. Çünkü o, bütün canlıların haklarına dair prensipler getirmiştir. Küfür sebebiyle umumi bir mâtemhâne halini alan kainât, Seyyid'ül-Enâm (aleyhissalatü vesselam) sayesinde mektubat-ı Samedânî keyfiyetine bürünmüş ve her varlık kendi seviyesine göre Hâlık-ı kainâta bir ayna olmuştur. Evet, bütün mahlukât, Rasûl-ü Ekrem'in (sallallahu aleyhi ve sellem) gelişiyle şereflenmiş ve değer kazanmıştır. Dolayısıyla, O'nun peygamber olarak gönderilişi bütün mahlukâtı ilgilendiren bir mevzudur; bu itibarla da, O'na "Ey Rasûlüm, Biz seni bütün alemlere sırf bir rahmet olarak gönderdik!" şeklinde hitap edilmiştir. Cenâb-ı Hak, O'nunla saltanat-ı âmme hesabına umum beşerin duyabileceği bir tarzda konuşmuş ve O'na seslenirken "Biz" ifadesini kullanmıştır.

Allah Rasûlü, (sallallahu aleyhi ve sellem) tecessüm etmiş bir rahmet olduğu gibi, Kur'ân-ı Kerim de O'nun tercümanlık yaptığı hakikatleri dile getiren, bütün mahlukâtın mana-yı harfî cihetinden kıymetini gösteren ve topyekün kainâtın manasını tercüme eden bir kitab-ı rahmettir. Bu yüzden Hazreti Mevlâ, "Biz, Kur'ân-ı Kerim'i Kadir Gecesi ceste ceste indirdik." (Kadir, 97/1) derken de yine saltanat-ı âmme hesabına hitap etmiş ve bütün varlığı ilgilendiren böyle bir haberi verirken "mütekellim-i maalgayr" sîgasıyla "Biz" diye seslenmiştir.

Müfessirler, bu çeşit ayet-i kerimelerde Cenâb-ı Hakk'ın, Esmâ-i Hüsnâsı ve Sıfât-ı Sübhaniyesi zaviyesinden ulûhiyet ve kibriyâsı ile hitap ettiğini ve kendi azametini, kudretini, büyüklüğünü ve celâlini nazara verdiğini belirtmişlerdir. Meselâ, "Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur'ân'ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz'iz." (Hicr, 15/9) mealindeki âyet-i kerimenin metninde cem' (çoğul) ifade eden ve "biz" manasına gelen dört kelime vardır. Burada, hem Cenâb-ı Hakk'ın kibriya ve azametinin vurgulanması bahis mevzuudur, hem de meselenin ehemmiyeti zamirlerle kuvvetlendirilmektedir. Kur'ân'ın indirilişinin ve hıfzının her kuvvetin üstünde İlâhî kudretin inayetiyle ve her kemâlin ötesinde Mutlak Kemal Sahibi zâtın himayesinde gerçekleşeceğini beyan sadedinde "azamet nûnu" ile "Kur'ân'ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz'iz." buyurulması, indirenin büyüklük ve kudretini ifade ederken, indirilenin şanına ve kıymetine de dikkat çekmektedir. Ebu's-Suûd Efendi de, bu ayetin tefsirini yaparken, "Azamet-i şânımız ve uluvv-i cenabımızla Kur'ân'ı Biz indirdik" manası üzerinde durmaktadır.

Fahrüddin Râzi Hazretleri de, Kevser Sûresi'ndeki "Muhakkak Biz sana Kevser'i verdik" mealindeki ayet-i kerimeyi tefsir ederken, bu ilahî beyandaki "Biz" sözünden muradın, Cenâb-ı Hakk'ın azametini göstermek olduğunu belirtmiştir. Kevser'i, Mahbub-u Âlem (sallallahu aleyhi ve sellem) Efendimiz'e hediye olarak veren yerin ve göklerin sahibi Cenâb-ı Hak'tır; ayrıca, hediyenin onu verenin büyüklüğüne göre bir kıymet ve azamet kazanacağı da muhakkaktır. Dolayısıyla burada da saltanat-ı âmme hesabına bir hitap söz konusudur.

Müsebbibü'l-Esbab ve Sebepler

Bundan başka, "Biz" diye hitap edilen ayet-i kerimelerde umumiyetle, diğer manaların yanı sıra, bir de arada bir vasıta, bir vesile ve bir sebep bulunduğuna işaret vardır. Meselâ, Kur'ân'ın indirildiğini haber veren âyet-i kerimelerde "Biz indirdik" buyurulur ve ayetlerin vahiy kanalıyla indirildiğine, Vahiy Meleği olarak Cebrâil Aleyhisselam'ın vahye vesilelik ettiğine imada bulunulur. Binaenaleyh, az önce kısaca değinilen "Hiç şüphe yok ki o zikri, Kur'ân'ı Biz indirdik, onu koruyacak olan da Biz'iz!" mealindeki beyan-ı ilahîde, Cenâb-ı Hakk'ın kibriya ve azametinin vurgulanmasıyla beraber, Müsebbibü'l-Esbab'ın bazı icraatına sebepleri vesile kıldığına da işaret edilmektedir. Kur'ân'ı indiren de, onu koruyan da Hazreti Allah'tır. Fakat, Rabb-i Hakîm, Kur'ân'ı indirirken Hazreti Cebrâil gibi bir elçiyi vazifelendirdiği gibi, Yüce Kitab'ını korurken de vahiy katiplerini, onların yazdığı nüshaları ve daha sonra da onun her harfine vakıf hafızları vesile olarak kullanmıştır/kullanmaktadır.

Nur Müellifi, İşârâtü'l-İ'câz adlı eserinde, Cenâb-ı Hakk'ın, Bakara Sûresi'nin 30. ayetinde "Ben yeryüzünde bir halife yaratacağım..." derken mütekellim-i vahde sîgasıyla "Ben" şeklinde hitap ettiğini, ama hemen akabindeki 34. ayette "O vakit meleklere, 'Âdem için secde edin!' dedik" ifadesinde ise mütekellim-i maalgayr kalıbıyla "Biz dedik" manasına gelen "Kulnâ" kelimesini kullandığını hatırlatır ve şöyle der: "Cenâb-ı Hakk'ın halk ve îcat fiilinde vasıtanın bulunmadığına, kelâm ve hitabında vasıtanın bulunduğuna işarettir."

Hazreti Üstad, bu değerlendirmesini başka bir misalle daha şerh ve tekit etmektedir. "İnsanlar arasında Allah'ın sana bildirdiği şekilde hükmetmen için Biz sana kitabı gerçeğin, hakkın ta kendisi olarak indirdik." mealindeki Nisa Sûresinin 105. âyetinde "Biz" manasına gelen "nâ" zamirinin tefsirinde şu hususa değinmektedir: "Bu ayette azamete delalet eden "nâ" zamir-i cem'i, vahiyde vasıtanın bulunduğuna işaret olduğu gibi, "Allah'ın sana bildirdiği" mealindeki ifadede müfred hükmünde olan Lafz-ı Celâl, manaları ilham etmekte vasıtanın bulunmadığına işarettir."

Âlûsî de, "Biz sana aşikâr bir fetih ve zafer ihsan ettik." (Fetih, 48/1) mealindeki ayette "azamet nûnu" kullanılıp "Biz" dendikten sonra, "Bu da Allah'ın, senin geçmiş-gelecek bütün kusurlarını bağışlaması... içindir." (Fetih, 48/2) ifadesinde mağfiretin sadece İsm-i Celâl'e isnad edilmesini nazara verirken şu inceliği dile getirir: "Allah Teâlâ, fetih ve zaferi pek çok vasıta ile mümkün kılarsa da "mağfiret" doğrudan doğruya Zât-ı Akdes'e aittir, Gafûr u Rahîm bizzat bağışlar. Burada fetih için vesileler bulunduğuna ama mağfiretin vasıtasız olduğuna işaret vardır. Büyüklerin şahıslarıyla alâkalı meseleleri "biz" diye mütekellim maalgayr sîgası ile ifade âdetleri, kendilerinden meydana gelen fiillerin çoğunlukla hizmetkâr çalıştırmak şeklinde olmasındandır."

Aslında, insanlar arasında bulunan makam ve mansıp sahiplerinin bile bir izzet, azamet ve haysiyetleri vardır ve bundan dolayıdır ki, perde arkasından ve bir takım vasıtalarla icraatta bulunurlar. Mesela, bir devlet başkanı, belediye zabıtası gibi elinde makbuz çarşı-pazarı bizzat denetlemez. -Teşbihte hata olmasın- aynen bunun gibi, bütün mevcudâtın tek sahip ve hâkimi Yüce Yaratıcı (celle celalühu) da, kainâtta cereyan eden bütün hadiseleri, kanun ve sebepleri perde yaparak sevk ve idare etmektedir. Zira, izzet ve azamet bunu gerektirir. "Üzerinize bulutları gölge yaptık." (Bakara, 2/57) mealindeki ayette ve benzerlerinde de ima edildiği gibi, işi yaptıran Allah Teâlâ, vesilelik açısından işi yapan "Allah'ın memurları" mesâbesindeki melekler ve sair esbabdır; dolayısıyla ayette "yaptık" denilmektedir. Evet, Cenâb-ı Hak, kainâtta câri kudretinin icraatını ilan etmek ve onlar vasıtasıyla azametini bildirmek için sebepleri istihdam etmektedir. Hazreti Üstad bu hakikati ne güzel dile getirir: "İzzet-i azamet ister ki, esbab-ı tabiî perdedar-ı dest-i kudret ola aklın nazarında. Tevhid ve celâl ister ki, esbab-ı tabiî, dâmenkeş-i tesir-i hakikî ola (hakikî tesirden elini çeke, icada karışmaya) kudret eserinde."

Bu arada, Cenâb-ı Hakk'ın, bazı ayetlerde böyle vasıtaları da sözün ihâtası içine alması, "biz" ifadesinin kullanıldığı yerlerde bu şekildeki bazı aracı ve vesilelerin istihdam edildiğine işarette bulunmanın yanı sıra, O'nun emre mutî ve vazîfeye düşkün kullarına ne derece müşfik ve merhametli olduğunu da gösterir. Mevlâ-yı Müteâl'in, o muvazzaf memurlarına da değer vererek "Biz" demesi, onların vazîfelerinden hoşnut bulunduğunu da ima etmektedir.

İlahî İsimlerin Tecellîleri

Diğer taraftan, Allah'ın sonsuz isimleri vardır. Her isim, kendi tecellîsine ma'kes olacak aynaların vücudunu gerektirir. Meselâ, Rezzâk ismi, rızka muhtaç olanların varlığını iktiza ettiği gibi, Şâfî ismi de hastalıkların ve o hastalıklara giriftar olanların mevcudiyetlerini ve var olmalarını ister. Bu tecellî keyfiyetini bize bakan yönüyle te'vil ederken, buna "isimlerin imdada koşması" deriz. Allah (celle celalühu), Mucîb ismiyle darda kalanların, Kâbız ismiyle gaflete dalanların, Bâsit ismiyle de sıkıntıda boğulanların imdadına koşar.

Cenâb-ı Hak, Kendisini bu güzel isimleriyle tanıtmakta ve bize Celâlî ve Cemâlî tecellîlerini göstermektedir. Bir gülün dikenine Celâlî isimleriyle tecellî edip bize Celâlini tattırdığı gibi, gülün nazik yapraklarına da Cemâlî isimleriyle tecellî etmekte ve bize Cemâlini tanıttırmaktadır. Bu sırrı anlamayan bazı felsefi akımlar ve din kisveli cereyanlar Cenâb-ı Hakk'ın her bir sıfat ve ismine karşılık bir Tanrı uydurma ihtiyacını duymuş, "gazap tanrısı", "rızık tanrısı", "yağmur tanrısı", "şifa tanrısı", "ölüm tanrısı"... gibi sayısız tanrılar edinmişlerdir. Oysa, İslam'da tevhid hakikati esastır. İşte Kur'ân-ı Kerim'in bazı ayetlerinde Cenâb-ı Hakk'ın birden fazla isim ya da sıfatına işaret edildiğinden "biz" ifadesi kullanılmıştır.

Bu hususa bir misal olarak, "Biz gerçekten insanı en güzel biçimde, en mükemmel sûrette yarattık." (Tin, 95/4) mealindeki ayet-i kerime hatırlanabilir. Bu ayette, Allah Teâlâ, insanı ahsen-i takvîme mazhar olarak yarattığını anlatırken "Biz" ifadesini kullanmaktadır. Çünkü, insanın üzerinde Cenâb-ı Hakk'ın pek çok ism-i şerifi tecellî etmektedir; insan, bütün yüce manalar kendisinde toplanmış bir fihrist gibidir. Bundan dolayıdır ki, Hazreti Ali (radiyallahu anh) insanın mahiyetindeki ulvîliğe bakarak ona seslenir ve "Kendini küçük bir cirim görüyorsun; halbuki bütün âlemler sende gizlidir. Sen bütün hakâike bir fihristsin." der. M. Akif, Hazreti Ali'ye isnad edilen bu sözü serlevha yaptığı bir şiirinde insana şöyle seslenir:

Haberdâr olmamışsın kendi zâtından da hâlâ sen,
"Muhakkar bir vücûdum!" dersin ey insan, fakat bilsen.
Senin mâhiyyetin hattâ meleklerden de ulvîdir:
Avâlim sende pinhandır, cihanlar sende matvîdir:
Zeminlerden, semâlardan taşarken feyz-i Rabbânî,
Olur kalbin tecellî-zâr-ı nûrâ-nûr-i Yezdânî.
Musaggar cirmin amma gâye-i sun'-i İlâhîsin;
Bu haysiyyetle pâyânın bulunmaz, bîtenâhîsin!

Evet, insan böyle mükemmel yaratılmış bir varlıktır ve o, Hâlık-ı Kerim'in pek çok isminin aynasıdır. Bu açıdan, Cenâb-ı Hak, insanın yaratılışını Zât-ı zülcelalinin kemâl-i azâmetini ifade eden "Biz" sözüyle anlatmaktadır. Ayrıca, bu hitapta, insanın hilkatinde de bir vasıta ve vesileden bahsedilebileceği ima edilmektedir. İzzet ve azamet sahibi Mevlâ-yı Müteâl, insanın yaratılışında da anne-babayı vasıta kılmış, onları dest-i kudretine perdedar yapmıştır.

Son bir husus da şudur ki, Cenâb-ı Hak bütün azamet ve izzetiyle beraber "biz" ifadesini kullanarak bize bir de edep öğretmektedir. Hiç ihtiyacı yokken, vesile ve sebeplere de söz hakkı verdiğini beyan buyurmakta, "ben, ben" deyip duran egoist nefislere benliği bırakıp "biz" demenin gereğini talim etmektedir. "Yaptım", "ettim", "çattım", "kurdum"... demek suretiyle sürekli kendisini nazara veren kimselere, şahs-ı manevînin bir ferdi olma ve kolektif şuurla hareket etme ufkunu göstermektedir. Malum olduğu üzere, Hâlık-ı Kerim, Hazreti Adem'in (aleyhisselam) yaratılması hususunda meleklerle adeta istişare etmiştir; oysa meşveret etmek, aklı ve ilmi sınırlı olanlara mahsustur. Bu meseleyi değerlendiren Hazreti Üstad, "Cenâb-ı Hakk'ın meleklerle istişare etmesi, insanlara istişare yapmaları hususunda bir ders vermek içindir; yoksa, Allah müşavereden münezzehtir" buyurmaktadır. İşte, Allah Teâlâ'nın meleklerle istişare etmesinde istişareyi talim buyurması söz konusu olduğu gibi, bazı ayetlerde "biz" demesinde de kullarına kendini nefyetme ve tevazuyu esas edinme dersi verdiği düşünülebilir.

Her meselenin en doğrusunu ve hakikatini Allah bilir...

Tweet

Whatsapp