Fethullah Gülen Hocaefendi'nin ders ve tedris metodu (1)
Tarih boyu düşünce ve evrensel projeleriyle insanları inşâ eden, yönlendiren beyin yapıcılar olduğu gibi aksiyonuyla farklı çığırlar açan hareket önderleri de bulunmuştur. Bununla birlikte aksiyon ve düşüncesi at başı giden insan ise çok azdır. Hele düşünce atlasını aksiyona; bir modele dönüştürebilen kanaat önderleri oldukça nadirdir. Yaşadığımız dönem itibariyle düşünce ve aksiyonuyla bütün insanlığı kucaklayan insanların en önde gelenlerinden biri de Fethullah Gülen Hocaefendi'dir. Hocaefendi hakkında dünyanın değişik yerlerinde farklı perspektiflerden pek çok sempozyum, panel, mastır, doktora ve kitap çalışması, yapılmıştır/yapılmaktadır.
Fethullah Gülen Hocaefendi, kitap, makale, sohbet, konferans ve röportajlarından vs. anlaşıldığı üzere çok zengin ilim, irfan ve kültür kodlarına sahiptir. Bunların başında Kur'ân-ı Kerîm, Hadîs ve bu iki temel kaynaktan beslenilerek geliştirilen tefsir, siyer, fıkıh, tasavvuf, kelâm gibi Temel İslâmî İlimlerin hem klâsik hem de çağdaş dönemde telif edilen eserleri gelmektedir. Bunun yanında Hocaefendi, edebiyattan tarihe, sosyolojiden Doğu-Batı klâsiklerine, ondan felsefe, düşünce tarihine kadar pek çok alanda engin bir vukûfiyete sahiptir.
Hocaefendi'nin yazılı-sözlü eserlerini ve kendisi ile yapılan röportajları incelediğimizde, onun Mevlâna, Sâdî, Hâfız, Molla Câmî, Firdevsî, Enverî gibi Şark mütefekkirlerinden; Shakespeare, Balzac, Voltaire, Rousseau, Kant, Zola, Geothe, Camus, Sartre gibi Batı'nın en önemli şahsiyetlerine; Bernard Russel'a, Pushkin'e, Tolstoy'a ve daha başkalarına kadar okumalar yaptığını; Bacon'ın Mantık'ından Russel'in Nazarî Mantık'ına kadar çok değişik referanslara atıflarda bulunduğunu, Pascal, Hegel, Dante gibi Batı düşünce ve kültür hayatının önemli köşe taşlarının eserlerini tetkik ettiğini görmekteyiz. Aynı zamanda Türk edebiyatından, Fuzulî, Bâkî, Nef'î, Şeyh Galip, Leyla Hanım gibi klâsik edebiyatımızın büyük isimlerinin yanı sıra, Namık Kemal, Şinasi, Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy, Yahya Kemal, Necip Fazıl, Nureddin Topçu, Cemil Meriç, Sezai Karakoç gibi yazar ve şairlerin eserlerini derinlemesine tahlil ederek okuduğu anlaşılmaktadır.
Hocaefendi'nin İslâmî ilimlerin değişik sahalarında okuttuğu kitaplara, ders ve tedris metoduna geçmeden önce onun nasıl bir eğitim aldığına ve bu eğitim sürecinde hangi kitapları okuduğuna -tespit edebildiğimiz kadarıyla- ana hatlarıyla temas etmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Tabii daha önce bu konudan Ahmet Kurucan hocamız Fethullah Gülen Hocaefendi'nin Fasıldan Fasıla 1 adlı kitabının önsözünde kısmen bahsetmiş; siyaset bilim profesörü İbrahim Ganim Beyyümî 19-21 Ekim 2010 tarihlerinde Mısır Kahire'de yapılan "İslam Dünyasında Islahın Geleceği: Fethullah Gülen Hareketi ile Karşılaştırmalı Tecrübeler" isimli uluslar arası sempozyumda Hocaefendi'nin tefsir, hadis, fıkıh ve usülleri, kelam, tasavvuf gibi İslamî ilimlerin değişik dallarında okuttuğu kitaplardan bazılarını zikrederek onun hizmet modelinin Kur'ân ve Sünnet kaynaklı olduğuna dikkatleri çekmişti.
Osmanlı medreselerinin kapatılmasından sonra, o sistemde yetişen hocalar Anadolu'nun değişik yerlerinde klâsik medrese eğitim sisteminde Arapça gramerini ve şer'î ilimleri okutmuşlardır. Hocaefendi de Erzurum'da talebelik yıllarında medrese usulü dediğimiz sistemde ders okumuştur.
Hocaefendi'nin yetiştiği dönemde Erzurum'da okuduğu eserleri temelde iki grupta ele alabiliriz: Birisi, Arap grameri ve belâgati ile ilgili eserler. Diğeri ise İslâmî İlimlerin değişik disiplinlerinde yazılmış kitaplar.
Bunlardan Arap gramerinde sarf (kelime bilgisi, kelimenin anatomisi) ile ilgili olarak Emsile, Bina, Maksud, İzzî ve Merah'ı; nahivden (cümle yapısı ve kuruluş özellikleri) de Avamil, İzhar, Kâfiye ve Molla Câmî'yi okumuş, bu sayılanların içinden Avâmil ve Kâfiye'yi ezberlemiştir.
İslâmî İlimler ile ilgili olarak da fıkıh ilminden Mülteka'l-Ebhur'u, usul-i fıkıhtan Mir'âtü'l-Usûl'ü; belâgat ilminden Telhis'i, Muhtasaru'l-Meani'yi ve Mecmau'l-Mütûn'da yer alan manzum bir belâgat kitabını; kelâm ilminden Ûşî'nin Bed'u'l-Emâlî'sinin Aliyyü'l-Kâri şerhini ve Kâdı Beyzâvî'nin Tavaliu'l-Envâr isimli eserini okumuştur. Bu okunan kitaplardan Telhis ile Bed'u'l-Emalî'nin metnini ezberlemiştir.
Tefsir kitaplarından Celâleyn ve Kâdı Beyzâvî'nin Envaru't-Tenzil'ini, mantık ilmi ile ilgili olarak Muğni't-Tullâb'ı ve İmam Bûsîrî'nin Kaside-i Bürde'sini Harpûtî şerhi ile okumuştur.
O dönemde okutulan kitaplar ve okutma tekniği üzerinde kısaca da olsa durmanın faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Bahsi geçen kitapların okutma metodu şu şekilde idi: Emsile, talebeye noktasına, virgülüne kadar ezberletilirdi. Bina, Maksut ve İzzî ise derste ilk önce hoca tarafından okunur, gerekli izahlar yapılırdı. Ertesi günkü derste ise talebe bir önceki dersi hocaya hem okur hem de o kısmı bir özet hâlinde mefhum olarak arz ederdi. Bina'daki bablar, Maksud'daki kalıplar ve i'lâl kaideleri uzun uzadıya ezberletilirdi.
Nahiv kitaplarından Avamil, İzhar, Kâfiye, Molla Cami'nin tedrisi de aynı şekilde idi. Talebe bir önceki dersi bir sonraki gün hocaya okur ve mefhum olarak özetini arz ederdi. Bunlardan Avamil ve Kâfiye'nin metni ezberletilir, İzhar'ın ise mefhum olarak bilinmesi ve arz edilmesi istenirdi.
Hocaefendi, Emsile, Bina, Maksut, İzzî yani sarfa ait kitapları okuduktan sonra nahiv kitaplarına başlamış, Avamil ve İzhar'ı okuduktan sonra hocası onu bir sonraki kitap olan Kâfiye'yi okutmadan Molla Cami okuyan gruba dâhil etmiş, bu arada da Kâfiye'nin metnini ezberletmiştir. Molla Cami'den sonra da aradaki kitapları okumasına gerek görmeyerek belâgat kitabı olan Muhtasaru'l-Meani'ye başlatmış ve arada Telhis'in metnini ezberletmiştir. O günkü medrese eğitim sisteminde bir üst kitabı okuyan talebe bir alt kitabı okuyanlara müzakere ettiriyordu. Böylelikle talebe bir kitabı bazen elli kere mütalâa ettiriyor ve bu arada da ezberlemiş oluyordu. Hocaefendi'nin ifadesiyle kitabın kenarındaki haşiyeleri, hamişleri bile biliyordu.
Hocaefendi, Erzurum'da çok zor şartlar altında yukarıda kısaca bahsedilen usulde ders aldıktan sonra vazifesi münasebetiyle gittiği yerlerde yanına gelen meraklı ve istekli talebelere -ulaşabildiğimiz kadarıyla- aşağıdaki ilim dallarına göre zikredeceğimiz kitapları okutmuştur.
Okuttuğu Kitaplar
Hayatını eğitim faaliyetlerine adamış ve her fırsatta okumuş ve okutmuş olan Hocaefendi'nin ilk önce okuttuğu kitapları -ulaşabildiğimiz ve öğrenebildiğimiz kadarıyla- ileride daha geniş çalışmalara bir fikir vermesi açısından İslâmî ilimlerin değişik disiplinlerine göre ele almak, sonra da metod üzerinde durmak istiyoruz.
Tefsir
"Kur'ân-ı Kerim'den hemen herkes bazı şeyler anlasa da onu bütün derinlikleriyle kavrayıp ihata edebilmek, bu alanda gerekli donanımı olan tefsir ve te'vil erbabının işidir." diyen Hocaefendi'nin bu sahada okuttuğu kitaplar şunlardır:
1. Tefsir-i Celâleyn. Celâleddin el-Mahallî (864/1459) tarafından telifine başlanılıp, Celâleddin es-Süyutî (911/- 1505)tarafından tamamlanan ve bu iki müellifin adına nispetle isimlendirilen bu eser, çok kısa ve veciz tek ciltlik bir tefsirdir.
2. Nâsiruddin Abdullah b. Ömer Beyzâvî'nin(685/-1286) Envâru't-Tenzîl ve Esrâru't-Te'vil (2 cilt) isimli tefsiri. Bu eser daha çok Beyzâvî tefsiri diye bilinir. Kısa, öz, müfessirlerin görüşlerini özetleyen, Kur'ân'ın i'caz ve belâgatinden bahseden meşhur bir tefsirdir.
3. Ebu'l-Fidâ İbn Kesîr'in (774/1341) Muhammed Ali es-Sâbûnî tarafından ihtisar edilen, Muhtasaru Tefsîri'l-Kur'âni'l-Azim (3 cilt) adlı tefsiri. Kur'ân'ın Kur'ân, hadîs, sahabe ve tâbiînin görüşleriyle tefsirinde en önemli eserlerden biridir. Hocaefendi, bu tefsiri değişik ders gruplarına birkaç kere okutmuştur.
4. Zemahşerî'nin (538/1143) Keşşaf isimli tefsirinin mukaddimesi.
5. Seyyid Kutup (1966), Fî Zilâli'l-Kur'ân (6 cilt). Asrımızda yazılmış edebî, sosyolojik, psikolojik derinlikli Kur'ân'ı anlama adına önemli ölçüler veren bir tefsirdir. Hocaefendi bu eseri talebelerine okuturken çoğu zaman gözyaşlarına hâkim olamamıştır. Bununla birlikte Kutup'un tefsirindeki bazı görüşlerine katılmadığını da yeri geldikçe vurgulamış, bu görüşlerin, yaşadığı çok zor şartların tesiri ile olabileceğini söylemiştir.
6. Muhammed Ali es-Sâbûnî (Muasır), Revaiü'l-Beyan Tefsir-i Âyâti'l-Ahkâm (2 cilt). Ahkâm âyetlerini ve bunlardan çıkarılan hükümleri yeni bir üslûp ve tertiple sunan ahkâm tefsiri.
7. Bediüzzaman Said Nursî(1960), İşârâtü'l-İ'caz fî Mazanni'l-İ'caz. Fatiha sûresini ve Bakara sûresini de 32. âyeti-ne kadar tefsir eden orijinal bir tefsirdir. Hocaefendi talebeleriyle bu tefsirin Arapçasını değişik zamanlarda okumuştur.
8. M. Elmalılı Hamdi Yazır (1942), Hak Dîni Kur'ân Dili (9 cilt). Hocaefendi "Arapça'da dahi onunkine denk bir tefsir yazılmamıştır; Hamdi Yazır'ın, kendisinden nakillerde bulunduğu büyük müfessir Fahruddin Razi'nin Tefsir-i Kebir'i bile Elmalılı'nın Hak Dini Kur'ân Dili adlı eserinin çapına erişemez." (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s.89) dediği bu tefsiri daha önceden talebelerine özetlettirerek tedris ettiği gibi son zamanlarda tekrar ders kitabı yapmıştır. Şöyle ki Merhum Elmalılı'nın Tefsiri şu tefsirlerle mukayeseli okunmaktadır:
İmam Maturidi-Te'vilâtü'l-Kur'ân, Zemahşeri-Keşşaf, Fahreddin Razi-Mefatihu'l-Gayb, Beyzavi-Envarü't-Tenzil ve Esrarü't-Te'vil, Ebu Hayyan-Bahru'l-Muhit, Ebu's-Suud-İrşadu Akli's-Selim ilâ Mezâyâı Kitabi'l-Kerim, Tantavî Cevherî-el-Cevâhir fî Tefsiri'l-Kur'âni'l-Kerim, Seyyid Kutup -Fi Zilâli'l-Kur'ân, Molla Bedreddin Sancar-Edvau'l-Beyan, Bediüzzaman Said Nursi-Risale-i Nur Külliyatı.
9. İbn Bâziş (1145), el-İknâ fi'l-kıraati's-seb' (2 cilt). Bu, meşhur ve mütevatir kıraatleri anlatan bir eserdir. Her Müslüman'ın en azından namazı caiz olacak ölçüde Kur'ân'ı tilâvet etmeyi öğrenmesi gerektiği üzerinde her fırsatta çok ciddi vurguda bulunan Hocaefendi, kıraatlerin bizim vahiy kaynaklı kültürümüzün önemli bir zenginliği olduğuna, bu zenginliğin ihyâ edilmesi gerektiğine vurgu yapmaktadır. Ve kendisi teorik de olsa kıraatlerin bilinmesi maksadına matuf, bahsi geçen bu kitabı talebeleriyle okumuştur.
10. İmam Maturidî (333/944), Te'vilâtü'l-Kur'an. Ehl-i Sünnet çizgisinin en önemli akide ve kelâm imamı İmam Maturidî'nin inanç, düşünce ve yorumlarını ihtiva eden bu tefsiri Hocaefendi eline ulaşır ulaşmaz talebelerine okutmaya başlamıştır.
Zikredilen bu tefsir kitaplarına ilâve olarak Hocaefendi, tefsir usulü ile ilgili olarak Muhammed Abdulazîm ez-Zerkanî'nin(1367) Menahilü'l-İrfan (2 cilt) adlı eserini okutmuştur. Bu eser, eski tefsir usulü meselelerini ele almanın yanında günümüzdeki pek çok soruya cevap veren yeni bir üslûp ve yaklaşımla yazılmış çok güzel bir eserdir.
Hadis
1. Muhammed b. İsmail Buhârî'nin (194/810) kısa adıyla Sahih-i Buharî diye bilinen ve Kur'ân'dan sonra en sahih kitap kabul edilen kitabını defaatle okutmuştur. Bu okutmalar iki şekilde olmuştur. Bir kısmı sadece Buhârî'nin metninin okunması şeklinde diğeri ise Buhârî'nin değişik şerhleri ile birlikte olmuştur.
Hocaefendi, Buhârî'yi şu şerhlerle birlikte okutmuştur:
- Kastallânî (923/1517), İrşadu's-Sâri li Şerhi Sahihi'l-Buhârî. Bu kitap Osmanlı medreselerinde de okutulmuştur. Buhârî'de geçen hadîslerdeki isim, kelime ve ifadelerle ilgili özlü bilgiler içermektedir.
- Bedrüddin el-Aynî (855/1451), Umdetu'l-Kârî fi Şerh-i Sahihi'l-Buhârî. (20 cilt) Buhârî'nin en önemli şerhlerinden biridir. Nakil ve tahkik yönünden Buhârî üzerine yapılan şerhlerin en hacimlisi, tetkik ve analiz açısından da en derli toplu olanıdır. Farklı mezheplerin görüşlerini zikretmekle birlikte Hanefi mezhebinin yaklaşımları esas alınarak yazılmış önemli bir şerhtir.
Hocaefendi, talebelerle Buhârî'nin metnini okurken kendisi de bahsi geçen bu şerhten takip etmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Umdetü'l-Kârî değişik zamanlarda farklı talebelerle iki defa okunmuştur.
- İbn Hacer el-Askalânî (852/1448), Fethu'l-Bârî fi Şerh-i Sahihi'l-Buhârî. Bu eser, hadîs ilmi, takrir güzelliği, maksadı ifadedeki üstünlüğü gibi değişik açılardan en güzel Buhârî şerhi kabul edilmiştir. Buhârî'nin en meşhur şerhi olup 14 cilttir. Bu şerhi Hocaefendi, talebeleri ile baştan sona kadar hadîslerin senedindeki ravileriyle birlikte okumuştur.
2. Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccac'ın (261/874) el-Müsnedü's-Sahih (5 cilt) adını verdiği Sahih adlı hadîs kitabı. Tertibi mükemmeldir ve hadîsin farklı varyantlarını sistematik olarak vermesiyle meşhurdur.
3. Ebû Davud es-Sicistânî'nin (275/888) Sünen'i (4 cilt).Hadîs kitapları arasında çok özel ve önemli bir yeri olan Sünen adı verilen kitaplar vardır. Bunların özelliği fıkıh baplarına göre tasnif edilmiş ahkâm hadîslerini ihtiva etmeleridir.Sünenlerin en önemlilerinden biri Ebû Davud'un Sünen'idir. Hocaefendi bu kitabı farklı zamanlarda değişik şerhleriyle okutmuştur:
a. Halil Ahmed es-Seharenfûrî'nin (1346/1927) Bezlül-Mechûd fi Hall-i Ebî Davud (10 cilt) adlı kitabı, hadîsçilerin metoduna uygun olarak hadîse ait meseleleri tetkik ederek hadîs ve fıkıh ilimlerini birleştirerek, Hanefi mezhebi esas alınarak yapılan bir şerhtir. Talebelerin hadîs-i şerifleri, Hocaefendi'nin de şerhten ilgili yerleri okuması suretiyle ders kitabı olarak takip edilmiştir.
b. Mahmud Muhammed Hattab es-Sübkî'nin(1352/ 1933) Menhelü'l-Azbi'l-Mevrud Şerhu Sünen-i Ebî Davud (10 cilt) isimli eseridir. Ebû Davud'un bu şerhi mezheplerin görüşlerine mümkün mertebe yer verilerek hazırlanmış çok sistematik güzel bir çalışmadır. Fakat yarım kalmıştır. Hocaefendi bu şerhten takip etmek suretiyle belli bir yere kadar Ebû Davud'un Süneni'ni bir grup talebe ile okumuştur.
4. Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizî'nin (279/892) Sünenü Tirmizî veya el-Câmi'i. Hocaefendi bu hadîs kitabını Muhammed Abdurrahman b. Abdirrahim el-Mübârekfûrî'nin (1353/1934) Tuhfetü'l-ahvezî (10 cilt) isimli şerhi ile birlikte okutmuştur. Mübarekfurî'nin yer yer Hanefî mezhebinin yaklaşımlarını kritik ettiği yerler Hocaefendi'nin isteği üzerine bir talebe tarafından Tehanevî'nin İ'lâü's-Sünen adlı Hanefi fıkhına dair yazılmış müdellel kitabından ilgili yerler özet hâlinde veya metinden okunarak derste sunulmuştur.
5. Malik b. Enes, (179/795) el-Muvatta (2 cilt). En erken yazılan musannef eserlerden biridir. Fıkıh bablarına göre tasnif edilmiştir. Eser, merfû rivayetlerin yanında sahabe ve tâbiîne ait mevkuf ve maktu rivayetlerin yer alması bakımından önem taşımaktadır.
6. Ahmed b. Ali b. Şuayb en-Nesâî, (303/915) Sünen (2 cilt). Tertibi ve en küçük rivayet farklılıklarını vermesi ve en önemlisi de ricale son derece önemvererek kendikriterlerine göre en mevsuk şahıslardan rivayet ettiği hadisleri seçmesiyle meşhurdur.
7. M. Ali Nâsif (muasır), et-Tâcu'l-Câmi' (5 cilt). Fıkıh baplarına göre tertip edilmiş, derleme niteliğinde bir hadîs kitabıdır. Müellif bu kitapta Buhârî, Müslim, Ebû Davud, Tirmizî ve Nesâî'nin kitaplarından hadisler seçmiş, bu beş kitapta bulamadığı konular ile ilgili hadisleri de Ahmed b. Hanbel'in Müsned'inden, İmam Malik'in Muvatta'ından, İbn Mâce'nin Sünen'inden ve Hâkim'in Müstedrek'inden tamamlamıştır. Bu kitap değişik zamanlarda birkaç kere Hocaefendi tarafından okutulmuştur.
8. Murteza ez-Zebîdî (1205/1790), Ukûdu Cevahiri'l-Münife (2 cilt). Hanefi mezhebinin hüküm istinbatında kullandığı hadîslerin Kütüb-i Sitte'de geçen varyasyonlarının da zikredilerek kritik edildiği bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın okunmasını ve okutulmasını sürekli tavsiye etmektedir.
9. Ali el-Müttakî(975/1567), Kenzü'l-ummâl (16 cilt). 46 binden fazla hadîs ihtiva eden ve şu ana kadar yapılmış en büyük derleme hadîs kitaplarından biridir. Hocaefendi 16 cilt olan bu kitabın 10 cildini bir ramazan ayında, geriye kalan 6 cildini de daha sonra talebeleri ile birlikte 6 ayda okumuştur.
10. Zekeriya en-Nevevî'nin (676/1277) Riyazu's-Salihin min kelâm-i Seyyidi'l-Mürselin'i. Hocaefendi bu eseri okuturken her konu ile ilgili en cami hadîsleri işaretlettirerek bunları ezberlettirmiş ve derste de bu ezberleri dinlemiştir. Ezberlemek üzere işaretlenen bu hadîsler 550 civarındadır.
11. Kâdı Iyâz (544/1149), eş-Şifâ bi ta'rifi hukuki'l-Mustafa (2 cilt). Peygamber Efendimiz'i (aleyhissalâtu vesselâm) değişik hususiyetleriyle tanıtan ve ona karşı olması gereken saygı ve edepten bahseden meşhur bir kitap.
12. Muhammed Fuad Abdülbaki(1388/1968), el-Lü'lüü ve'l-mercan (2 cilt). İmam-ı Buhârî ve Müslim'in ittifak ettikleri ve sıhhat itibariyle birinci mertebede kabul edilen hadîsleri ihtiva eden bir eserdir.
Bunların yanında Ahmed Muhammed Şâkir'in, İbn Kesir'in İhtisaru Ulûmi'l-Hadîs adlı eserini dipnotlarla zenginleştirerek "el-Bâisü'l-hasîs" adı altında neşre hazırladığı kitabını okutmuştur. Ayrıca hadîs usulüne ilişkin Osmanlı'nın son dönem âlimlerinden Ahmed Naim'in Tecrid-i Sarih Mukaddimesi'nin de çok önemli olduğuna dikkatleri çekerek okunmasını tavsiye etmiştir.
Fıkıh
"Asırlardır devam edegelen bizim medeniyetimiz, düşünce, akıl, mantık ve muhakeme yörüngesiyle herkese açık bir fıkıh ve usûl-ü fıkıh medeniyetidir." diyerek bu ilmin ne kadar önemli bir yeri olduğuna vurgu yapan Hocaefendi, "Bizdeki fıkıh metodolojisi çalışmaları, en mükemmel bir hukuk sisteminin, en kusursuz bir kanun ilminin inşâsı, gelişmesi ve her asrı kucaklayabilecek şekilde açılması zaviyesinden, en ciddî bir ilk teşebbüstür."1 tespitiyle de yapılması gereken çalışmalar adına bir ufuk göstermektedir. Hocaefendi, Usul-i Fıkıh'a ülkemizde yeterince ehemmiyet verilmediğini oysaki usul bilinmeden tenakuzlardan kurtulup, salim düşünceye ulaşılamayacağını ifade ederek, bu sahada yazılmış en az otuz ayrı kitap okumayı tavsiye etmektedir. Hocaefendi'nin Fıkıh ve Usul-i Fıkıh'a dair okuttuğu eserler şunlardır:
1. Kudurî (ö. 428/1037), Muhtasar (1 cilt). Hanefî fıkhının temel kitaplarından biridir.
2. Ebü'l-Fazl el-Mevsılî, (683/1284) el-İhtiyar lita'- lili'l-muhtar. Hanefifıkhının dört temel metninden biri olan Muhtar'ın şerhidir. Fıkhî hükümlerin delillerini, illetlerini, fıkıh metedolojisi açısından ele alıp işleyen bir kitaptır. Bu kitabı Hocaefendi iki kere okutmuştur.
3. Ebu'l-Hasen Burhânüddin el-Mergînânî(593/1197), el-Hidâye (2 cilt). Hanefî fıkhının en meşhur ve en önemli kitaplarından biridir. Asırlarca Osmanlı medreselerinde fıkıh ilminin en zirve kitaplarından biri olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu önemli fıkıh kitabını farklı talebelerine değişik zamanlarda Hidaye'nin Kemal İbnü'l-Hümam (861/1457) tarafından yapılan meşhur şerhi Fethu'l-Kadir ile birlikte üç defa okutmuştur.
4. Alaeddin İbn Abidinzâde, (1306/1889) el-Hediyye-tü'l-Alaiyye. Hanefi mezhebinin füruata ait meseleleri ele alan çok veciz bir kitabı.
5. İbrahim b. Muhammed el-Halebî(956/1549), Mülteka'l-Ebhur. Hanefi mezhebinde kavl-i esahha göre tertip edilmiş ve uzun müddet Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş bir kitaptır.
6. Vehbe Zuhayli(muasır), el-Fıkhu'l-İslâmî ve edilletuhu (9 cilt). Muasır bir müellif tarafından müdellel, mezheplerin yaklaşımlarına göre telif edilmiş ansiklopedik bir fıkıh kitabıdır. Hocaefendi bu kitabı 6. cilde kadar okutmuştur.
7. Esad Muhammed Saîd Sağarcî(muasır), el-Fıkhu'l-Hanefî ve edilletuhu (3 cilt). Hanefi fıkhını yeni bir üslûpla ele alıp tanzim etmeye çalışan bir eser.
8. Ali el-Kârî (1606), Fethu Bâbi'l-inaye bi şerhi'n-Nukaye (I-III cilt). Tefsir, Hadis ve Kelam sahasında yed-i tûla' sahibi olan Ali el-Kari'nin bu eseri Hanefi fıkhı merkezli dört mezhebi delilleriyle birlikte mukayeseli ele alan enfes bir kitaptır. Bu kitabı Hocaefendi, zikredeceğimiz şu fıkıh kitaplarıyla mukayeseli okutmaktadır: Sadru'ş-Şerîa-el-Vikaye, Burhanettin Maze-el-Muhîtü'l-Burhanî, Mergınani-Hidaye, Şeyhzade-Mecmau'l-Enhur, İbn-i Abidin-Haşiyetü Reddi'l-Muhtar, İbn-i Abidinzade-Hediyyetü'l-Alaiyye, Vehbe Zuhayli-el-Fıkhu'l-İslamî ve Edilletuhu, Heyet-Diyanet İslâm İlmihali, Esad Muhammed Saîd Sağarcî-el-Fıkhu'l-Hanefî ve edilletuhu, Ömer Nasuhi Bilmen-Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu.
Fıkıh Usulü
Hocaefendi'nin Usul-i fıkıh ilmi ile ilgili okuttuğu eserler şunlardır:
1. Molla Hüsrev(885/1480), Mir'âtü'l-Usul. Osmanlı medreselerinde uzun müddet okunan bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi takrir usulü ile talebelerine okutmuştur.
2. Abdülkerim Zeydan, el-Veciz. Bu usul-i fıkıh kitabını Hocaefendi talebelerine cümle cümle tercüme ettirerek okutmuş, bir sonraki derste de bir önceki dersi özetlettirmiştir.
3. İbrahim eş-Şâtıbî(790/), el-Muvafakât (4 cilt). Usul-i fıkıh ilminin zirve eserlerinden biri olan bu kitabı talebeler cümle cümle okuyarak tercüme etmek suretiyle huzurda okumuş, daha sonra da baştan sona özetini vermişlerdir.
4. Seyyid Bey, Medhal. Osmanlıca olan bu usul kitabını talebeler huzurda okuyarak; Hocaefendi de gerekli yerlerde izahlar yaparak, sorulan sorulara cevap vererek tedris etmiştir. Seyyid Bey'in maslahat gibi bazı konulardaki yaklaşımlarına katılmadığını da ifade etmiştir.
Bu sayılanlara ilâve olarak Hocaefendi, kendisinin değişik zamanlarda okuduğu Abdülaziz el-Buhârî'nin Keşfu'l-Esrar isimli usul-i fıkha dair eserini ders kitabı olarak okutmayı arzu ettiğini de söylemiştir.
Tasavvuf
İslamî ilimlerin bir üniversitenin fakülteleri gibi birbirini tamamladığı hakikatine dikkatleri çeken Hocaefendi, "İslam'ın Kalp ve Ruh Hayatı" adını verdiği tasavvuf sahasındaki sofi, derviş ve mutasavvıfların "tefsircilerin yorumlarına, hadisçilerin rivâyetlerine, fakîhlerin içtihad ve istinbatlarına; kendi riyâzâtlarını, ruhî hayatlarını, kalbi tasfiyelerini, nefsi tezkiyelerini, hâsılı, dini bir bütün hâlinde duyma, yaşama zevk ve anlayışlarını da ilâve eden farklı ekoller geliştirdiklerini", kalbin aksiyonlarıyla alakalı tamamen amelî esaslara dayalı olarak kitaplar yazdıklarını sürekli nazara vererek her ders halkasında bu eserlerden birinin de okutulmasını tavsiye etmektedir. (Fethullah Gülen, Kalbin Zümrüt Tepeleri, 1/7) Bizzat kendileri de tefsir, hadis, fıkıh, kelam gibi ilimlere dair eserlerin yanında imkan elverdikçe "İslam'ın Kalp ve Ruh Hayatı"nı anlatan bir kitap okutmuştur. Şimdi değişik zamanlarda bu ilim dalı ile ilgili okuttuğu kitapları zikredelim:
1. Kuşeyrî(514/1120), er-Risâletü'l-Kuşeyriyye fî Ulûmi't-Tasavvuf. Kur'ân ve Sünnet çizgisinde tasavvuf ve mutasavvıfları konu edinen ilk devirlere ait bir eserdir.
2. İmam Rabbânî, Mektubat (2 cilt). Başta tasavvuf olmak üzere İslâmî ilimlerin geneli hakkında ufuk açan en önemli eserlerden biri olan bu kitap, ders halkasında teenni ile okunmuş, birçok yerde Hocaefendi, yorumlarını talebeleriyle paylaşmıştır.
3. Hâris el-Muhasibî (857), er-Riaye Lihukillah. Bir Müslüman'ın sürekli kendisini otokritiğe tâbi tutup, istikamet üzere bir hayat yaşaması adına çok hassas ve önemli kriterler ihtiva eden bir kitaptır. Hocaefendi, bu kitabın en az bir iki kere okunmasını tavsiye etmektedir.
4. İmam Gazzâlî'nin İhyâu ulûmi'd-dîn adlı meşhur eserineMurteza ez-Zebîdî'ninyazdığı İthâfu sâdeti'l-müttekîn (14 cilt) adlı şerh. Hocaefendi, bu kitabın yazarının çok vukuflu olduğunu, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf hangi ilim dalında konuşursa konuşsun o sahanın uzmanı gibi konuştuğunu, İhya'nın bu şerhi ile, birkaç ihya olduğunu belirtmiştir. Bu kitabın okunması devam etmektedir.
5. Abdurrahman Cami (Molla Cami) (898/1492), Nefahâtü'l-Üns. Tasavvufî terimlerin ve mâneviyat büyüğü sofilerin hayatlarının anlatıldığı bir eser.
6. Abdulhakim Arvasî, er-Riyadü't-Tasavvufiyye. Ana hatlarıyla tasavvuf tarihinden, tasavvufun konularından ve bu sahanın büyüklerinden bahseden Osmanlıca bir kitap.
Arapça Grameri
Hocaefendi, tespit edebildiğimiz kadarıyla ders okuturken talebenin seviyesine göre hareket etmiştir. İlk dönemlerde klâsik Arapça gramer kitaplarını okutmuş daha sonraları ise zamanımızda yazılan kitapları talebelerine okutmuştur. Okuttuğu kitaplar şunlardır.
1. Emsile. Yazarı bilinmeyen, Arapça'da bir kaide ve kurala bağlanan fiil ve isim kalıplarını, çekimlerini örneklerle açıklamaya çalışan küçük bir risaledir. Medreselerde yüzlerce yıldır ezberletilen bu küçük gramer risalesini Hocaefendi, okuttuğu talebelere ezberletmiştir.
2. Binâ. Yazarı bilinmeyen ve bir kelimeden pek çok mânâya gelen kelime türetmeye (tasrîf) yarayan 35 kuralı anlatan bir kitaptır. Medreselerin temel gramer kitaplarından olan bu kitabı da ezberletmiştir.
3. Maksud. Müellifi meçhuldür. Osmanlı medreselerinde okutulan Arapça'nın kelime anatomisini inceleyen "sarf" adı verilen kısmına dair bir kitaptır. Hocaefendi bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.
4. İzzeddin Abdülvahhab bin İbrahim ez-Zincânî, (1257) İzzî. Sarf, nahiv ve lügat konularını işleyen meşhur bir eser. Bu kitabı takrir usulü ile okutmuştur.
5. İmam Birgivî (981/1573), Avamil. Arapça gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, harf-i cerler, kelime sonlarındaki değişmeler (i'rab) gibi nahvin temel konularını misallerle işleyen veciz bir kitap. Metni talebeye ezberletilmiştir.
6. mam Birgivî (981/1573), İzharu'l-Esrar fi'n-Nahv. Arapçanın daha çok cümle yapısını ele alan "nahiv" denilen kısmına ait bir kitaptır. Müellifin Avamil adlı eserinin şerhi mahiyetinde olup,Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı, çok geniş bir şerh yaparak birkaç kez takrir usulüyle okutmuştur ve metnini de ezberletmiştir. Bu derslerin ses kaydı elde mevcuttur.
7. İbnü'l-Hâcib, (646/1249), el-Kâfiye. Osmanlı medreselerinde asırlarca okutulan nahvin kaidelerinin örneklerle anlatılmasının yanında zaman zaman dilin felsefesine girilen, ileri seviyede okutulan bir nahiv kitabıdır.
8. Abdurrahman Câmi, (898/1492), el-Fevaidü'z-Ziyaiyye. Bu eser Kâfiye'nin şerhidir. Şârihin lakabına nispetle Molla Cami veya Câmi adıyla meşhur olmuştur. Başta Osmanlı medreseleri olmak üzere İslâm dünyasındaki medreselerde nahiv ile ilgili olarak okutulan en son, en kapsamlı bir kitap olarak okutulmuştur. Hocaefendi ilk dönemlerde bu kitabı okutmuştur.
9. Ali Cârim-Mustafa Emin, en-Nahvu'l-Vâdıh (2 cilt). Arapça modern anlatım tekniği ile hazırlanmış sarf ve nahvi birlikte işleyen çok sistematik bir gramer kitabı. Hocaefendi, bu kitabı defaatle okutmuştur.
10. Bahaddin Abdullah b. Akîl (729), Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyet-i İbn-i Malik. Arapça gramerini bin beyitte açıklayan ibn Mâlik'in Elfiye'sinin en önemli şerhlerinden biri. Bu kitap okunmaya başlandığında Hocaefendi'nin hedefi Elfiye metnini talebelerine ezberletmekti. Fakat 30-40 beyit ezberlendikten sonra ezberleme işinde zorlanılınca talebelerin isteği üzerine bırakılmıştır. Kitap kısaca şu şekilde okunuyordu. Talebe ilk önce beyti okuyup tercüme ediyor, arkasından da ilgili beytin i'rabını yaparak şerhe geçiliyordu.
11. Mustafa Galayinî, Câmiü'd-dürusi'l-arabiyye. Son dönemlerde yazılmış bir gramer kitabıdır. Hocaefendi, talebelerine cümle cümle okutup tercüme ettirerek, şiirlerin mânâlarını verdirerek, şiirdeki istişhad noktasını göstererek, temrinatları yaptırarak iki kere okutmuştur.
12 Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Mebâdiu'd-Dürûsi'l-Arabiyye.
13 Mehmed Zihni Efendi (1846-1913), el-Müntehap ve'l-muktedab fi kavaiidi's-sarf ve'n-nahv. Arapça sarf ve nahvini çok geniş ve kapsamlı, bol misalli ele alan Osmanlıca bir eser. Bu oldukça kapsamlı Arapça gramer kitabını talebeleri önceden hazırlanıp huzurda okuyarak, temrinatları yaparak Hocaefendiden okumuşlardır.
14 Tekellüm (3 cilt). Hocaefendi'nin kendisi tarafından hazırlanmış pratik Arapça konuşmaya yönelik bir kitap. Hocaefendi bu kitabı bizzat talebelerine açıklayarak, tatbik ettirerek okutmuştur. Bu derslerin sesli kayıtları mevcuttur.
Hocaefendi, ders gruplarında Arapça grameri ile ilgili bir kitap okutmanın yanında genelde belâgat ilmine ait bir eser okutmuştur. Kur'ân ve Sünnet'ten istifade edebilmek için Arapçanın belâgat ilminin çok önemli bir dinamik olduğuna dikkat çeken Hocaefendi, bu ilim dalının iyi bilinip, hazmedilerek pişirilemediğine dikkatleri çekerek, okutulmasını sürekli teşvik etmiştir. Bu sahada ders kitabı olarak okuttuğu eserler şunlardır:
15 Hatib el-Kazvînî (1338), Telhisü'l-Miftâh. Medreselerde son döneme kadar okutulmuş olan belâgat ilminden muhtasar olarak bahseden bir kitap. Hocaefendi bu kitabı ilk dönemlerde talebelerine okutmuştur.
16 Ahmet el-Haşimî, Cevahirü'l-belağa fi'l-meani ve'l-beyan ve'l-bedi'. Belâgat ilmini klâsik usulden farklı bir sunum ile bol misal ve temrinatla işleyen bir kitap. Talebeler bu kitabı cümle cümle okuyup tercüme ederek, temrinatları yaparak Hocaefendi'den okumuşlardır.
17 Ali Cârim-Mustafa Emin, el-Belâgatü'l-Vâdıha. Yeni bir usul ve metod ile belâgat ilminin konularını anlatan bir kitap. Bu kitap da bir önceki kitabın usulüyle okutulmuştur. Hocaefendi bu kitabı değişik zamanlarda farklı ders gruplarına okutmuştur.
Kelâm
Hocaefendi, "İslâm inanç sistemini aklî ve naklî delillerle müdafaa etmeyi, mü'minlerin düşünce istikametlerini korumayı, dine karşı zaman zaman ortaya atılan veya atılması muhtemel şüphe ve tereddütleri bertaraf etmeyi, bir kısım yanlış felsefî cereyanlara karşı eskilerin "akâid-i hakka-i İslâmiye" dedikleri hakikatleri "Sünnet-i Seniyye" çerçevesinde koruyup kollamayı üstlenen bilgilerin bütünüdür." diye tarif ettiği kelam ilminin "Kültür Mirasımızın Temel Kaynakları"ndan biri olarak tali bir edile-i şeriye çerçevesinde değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmiştir. (Fethullah Gülen, Kendi Dünyamıza Doğru, s. 101) Bu saha ile ilgili eserlerden bazılarını okutmuş, bazılarını da özetlettirmiştir. Özellikle Maturidî kelamına dair eserlerin biraz gölgede kaldığını, bunların ehemmiyet verilerek okutulmasını tavsiye etmektedir. Kelam ile ilgili okutulan eserler şunlardır:
1. Sadeddin et-Teftâzânî, Şerhu akaidi'n-Nesefiyye. Maturidiye akaidini anlatan meşhur bir eser.
2. Bediüzzaman Said Nursi, Risale-i Nur Külliyatı. Hocaefendi, kelâm konularını çok farklı bir üslup ve çok zengin bir perspektifle işleyen Nurları, özetlettirerek okutmuştur.
3. Mehmed Vehbi Efendi, el-Akaidü'l-Hayriyye. Ayrıca İhyau Ulumiddin şerhi İthâfu's-Sâdeti'l-Müttekîn şerhi okunurken bu kitabın içinde yer alan ve oldukça teferruatlı olan kelâm kısmı okunmuştur.
Hocaefendi'nin okuttuğu kitaplar arasında Temel İslâmî İlimlerden herhangi birisinden daha pek çok sahayla ilgili kitaplar vardır. Bunları "muhtelif eserler" başlığı altında vermeyi uygun gördük.
Muhtelif Eserler
1. Hasan el-Benna (1949), er-Resail.
2. Muhammed Zahid el-Kevserî (v.1952), Makâlât. Asrımızın başında İslâm ve Müslümanlık ile ilgili değişik sorulara, zihinleri bulandırmaya yönelik şüphelere, fikir kaymalarına karşı cevap mahiyetinde Kevserî'nin değişik yerlerde yayımlanmış makalelerinin bir araya getirilmesinden oluşan bir eser.
3. Hz. Ali(40/661), Nehcü'l-Belâga (Derleyen: Ebü'l- Hasan Şerif er-Radi). Hz. Ali Efendimiz'in sözlerinin, hutbelerinin yer aldığı kitap. Hocaefendi, bu kitabı okuturken ihtiyaç anında İbn Ebi'l-Hadid'in (655/1257) Şerhu Nehci'l-Belâga eserinden de istifade edilmiştir.
4. Harputî, Kaside-i Bür'e Şerhi. İmam Bûsîrî'nin Peygamber Efendimiz'e (sallallâhu aleyhi ve sellem) yazdığı ve asırlardır okunan meşhur na'tının şerhi.
Özetlenen Kitaplar
Hocaefendi, değişik zamanlarda -kendisi, arkadaşlarla müzakere ediyoruz dese de- okuttuğu bu kitapların yanında bir de ders halkasında talebelerine özetlettirdiği kitaplar vardır. Okunması gereken çok kitap olduğunu, bir insanın da böyle bir şeye güç yetirmesinin çok zor olduğunu söyleyen Hocaefendi, derse katılan her bir şahsın bir kitabı yirmide bir veya daha küçük oranda özetleyerek sunmasını tavsiye etmekte ve bizzat kendileri de talebeleriyle bu metodla okumayı uygulamaktadır. Hocaefendi böylelikle kolektif şuurun gücünden ders halkasında bile istifade etmeyi realize etmektedir. Özet çıkartılan kitaplardan bazıları şunlardır: Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig; Mustafa Sabri Efendi-Mevkıfu'l-akl ve'l-ilmi ve'l-âlem min Rabbi'l-âlemîne ve Rasûlihi; Prof. Dr. Suat Yıldırım-Peygamberimiz'in Kur'ân'ı Tefsiri; Prof. Dr. Orhan Türkdoğan-Alevilik-Bektaşîlik.
İmam Maturidî-Kitab-ı Tevhid, Cabirî-Arap Aklının Oluşumu, İsmail Fenni Ertuğrul-Maddiyun Mezhebinin İzmihlali, Vahdet-i Vücud ve İbn Arabi, İrfan Yılmaz-Evrim Teorisi, Şurnubi-Hikem-i Ataiye-Şerhi, Toshihiko-İbn Arabî'nin Füsusundaki Anahtar Kavramlar, N.S. Banarlı-Türkçe'nin Sırları, Mehmet Ali Işım-Upanişatlar, M. Accac el-Hatîp-es-Sünnetü Kable't-Tedvin, Alparslan Açıkgenç-Bilgi Felsefesi, Ahmed Cevdet Paşa-Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye,M. Tahir İbn Aşur-Makasıdü'ş-Şeriati'l-İslâmiyye, İzzeddin Abdülazîz b. Abdüsselam-Kavaidü'l-Ahkâm fî Masalihi'l-Enâm, Sayın Dalkıran, Ahmet Feyzi Çorumi'nin el-Feyzü'r-Rabbani'si Işığında Osmanlı Devleti'nde Ehl-i Sünnet'in Şii Akidesine Tenkitleri, Sızıntı, Yeni Ümit, Yağmur ve Hira Dergilerinin bazı sayıları.
Netice itibariyle Fethullah Gülen Hocaefendi, yaşadığı coğrafyadaki âlimlerden klâsik medrese usulü ders okumuş, daha sonra kısa zamanda aldığı bu bilgiyi gittiği yerdeki değişik talebelerle çok geniş bir açılımla ders okumaya dönüştürmüştür. Okuttuğu kitaplardan da anlaşıldığı üzere klâsik medrese usulünde ve günümüz ders sisteminde olmayan pek çok kitabı ders halkasına taşımış hattâ müracaat kitabı olarak zaman zaman başvurulan kütüphane raflarında yer alan kitapları Hocaefendi ders kitabı olarak okutmuştur.
Dünyanın dört bir yanından değişik ilmî platformlar tarafından hakkında değişik açılardan onlarca mastır-doktora çalışması yapılan Fethullah Gülen Hocaefendi'nin, İslâmî ilimler alanında şu ana kadar, okuttuğu kitapları tespit edebildiğimiz kadarıyla aktarmaya çalıştık. Eksik kalan kitaplar olabilir. Hocaefendi'nin ders müzakere (okutma) metoduna gelince bu ayrı bir makale konusudur.
- tarihinde hazırlandı.