Hocaefendi ve Tasavvuf
'Ulema Geleneğinin Son Islahatçısı: Fethullah Gülen' adlı tebliğimde ben Hocaefendi'nin çok yönlü çalışmalarına işaret ettikten sonra, iki yönü üzerinde durmaya çalıştım: Sivil İslam'ın temsilcisi ve aydın-ulema profili yönüyle Fethullah Gülen.
Hiç kuşkusuz Hocaefendi'nin tasavvufa olan ilgisi görmezlikten gelinemez. Ve elbette tasavvuf İslam düşünce ve irfan mirasının önemli kanallarından biridir. Eğer insanı 'akıl/zihin', 'ruh/enfüsi' ve 'ameli/sosyal' olmak üzere üç boyuttan mürekkep bir varlık olarak ele alıyorsak, insanın ilk boyutuyla akaid/kelam, ikinci boyutuyla tasavvuf, son boyutuyla fıkıh ilgilenir. Her üçü de gereklidir.
Hocaefendi'nin halen telifi süren 'Kalbin Zümrüt Tepeleri' adlı eseri, şimdiden klasik bir değer kazandı ve hiç abartmasız, önümüzdeki dönemde tasavvufi literatürün en önemli eseri olacaktır. Ancak yine de Hocaefendi doğrudan bir sufi değildir. Ne tarikat şeyhine benzer ne dervişe.
Hocaefendi'nin önemli beslenme kaynaklarından biri rahmetli Said Nursi'dir. Şu var ki, Said Nursi'de yüksek düzeyde bir tefekkür söz konusu iken, tasavvufi paradigma belirgin değildir. Hatta 'şimdi tarikat zamanı olmadığı' kanaatini taşır. Anlayabildiğim kadarıyla Hocaefendi'nin tasavvufla ilgilenmesinin iki sebebinden biri, kendi hareketine manevî bir derinlik kazandırması; çünkü modern İslamî hareketlerin en önemli zaaf ve noksanlıklarından biri kuru akılcı ve politik söylemle yetinmeleri-, diğeri modern insanın varlık ve dünya görüşüne deruni ve müteal/aşkın ama metafizik değil- bir pencere açması. Bu iki çaba da son derece önemlidir ve elbette tasavvufun imkanlarıyla gerçekleşebilir.
Hocaefendi'yi izleyen cemaat veya insanlar kümesinin bir tarikat örgütlenmesi içinde olmadıkları açık. Hem tarikatı andıran hiyerarşi yok hem tarikat ritüelleri söz konusu değil. İbadetlere, ahlakî hayata, dayanışmaya ve kardeşliğe büyük önem veriliyor, ama bunlar tarikat terbiyesi içinde verilmiyor, düzenli zikir meclisleri yapılmıyor. Ana slogan 'hizmet'tir, tarikatta ise bireysel kurtuluş ve kemaldir. Hocaefendi'nin tasavvufa ilgisi önemli düzeyde teorik düzeydedir; Kur'an ve Sünnet'e tam bağlılık vardır. Belki Batı kamuoyuna açılırken tasavvufun imkanlarından yararlanmanın daha kolay ve elverişli olacağını düşünmüştür ki, bu da doğrudur.
Ancak bir noktaya dikkat etmek gerekir, diye düşünüyorum: Bazen talep arzı belirler. Her zaman talebin kaliteli, iyi ve doğru olduğu da söylenemez. Hocaefendi'yi Batı'ya tanıtırken, Batılı kamuoyunun, Hocaefendi'yi ve genel olarak İslam dinini, Batı'nın izafileştirilmiş, özelleştirilmiş ve marjinalize edilmiş din anlayışına indirgemeye eğilimli olacağını göz önüne almalıyız. Çoğu Batılı, İslamiyet'i ancak bu çerçevede kabul edebilir. Tasavvuf buna açık bir zemin sunmaya yatkın bir alandır. Batı, çoğu zaman dini şahsiyetleri İslam geleneğindeki gibi alim, mürşid (yol gösterici), muallim veya müçtehit kimseler değil de; Doğu dinlerinde görülen metafizik varlıklar, gizli güç sahibi gurular şeklinde algılamaya yatkındır. Genel çerçevesi, ölçüsü ve dozajı doğru ayarlanmadığı zaman, bir bakmışız Batılıların gözünde Hocaefendi 'Türkiye'den çıkmış bir guru' olmuştur ki, kendisini böyle bir profilden tenzih ederiz.
Amerika'da 'doğru İslam nedir?' sorusuna cevap aranırken, bazıları salt tasavvufa vurgu yapmaktadır. Hatta 'Müslüman olmayan sufiler' veya 'Müslüman olmayan Nakşiler' türünden garip ve gayrimeşru gruplar türemiş bulunmaktadır. Hocaefendi'nin çok yönlü kişiliği ve hem hayatında hem fikriyatında (eserlerinde ve konuşmalarında) İslamiyet'e yaptığı bütüncül vurgu bu türden abuk subuk eğilimlerin önüne geçecektir. Yapılması gereken şey, her şeyi yerli yerine koymak; ifrat veya tefride düşmemektir. Ziyaretimiz sırasında bu kaygılarımı Hocaefendi'ye arz ettim. Başka şeyler de sordum. İnşallah çarşamba günü bunları yazmaya çalışacağım.
- tarihinde hazırlandı.