Ümit ve Endişe
Yirminci asrın ilk yarısı Türk tarihinde eşi görülmedik hâdiselerle dolup-taştığı gibi, yirmibirinci asra girmeye hazırlandığımız onun şuaların emareleri saydığımız fecirleri temâşâya daldıkça ümitle şahlanıyor, sevinçle nârâlar atıyoruz.. milletçe henüz ne olmamız gerektiğine bir türlü karar verememiş bulunmamızı ve bir-iki asırdan beri sürekli sağa-sola yalpalanıp durduğumuzu düşündükçe de korkuyla titriyor ve endişelerle sarsılıyoruz.
Bugünkü batı medeniyetinin temel esaslarından klasik kültür, insana bir yandan madde ve eşyayı gösteriyor, diğer yandan da onun rûhuna kozmolojinin sırlarını, teolojinin büyülerini üflüyor ve ona madde ve manânın terkibini sunmaya çalışıyordu. Batılı ortaçağ, tek buudlu bir yola girdi ve her şeyi teolojik görüş üzerine binâ etti.. etti ve bununla dünya ve varlık ötesi muammâları çözebileceği vehmine kapıldı. Heyhât, asırlar ve asırlar boyu tek kürekli bir sandal ile sonsuza yelken açar gibi hep bir karanlık etrafında dolaşıp durdu ve bir çuvaldız boyu yol alamadı.. daha sonraki çağlar ise bir zaruret varmışçasına, bunun tam aksini yaptı: her şeyi maddeci ve tabiatçı görüş üzerine binâ etti. Yâni sol yandan kürekli bir sandal ile varlığın keşfine koyuldu.. yollar vefâ etmedi mesafelere takıldı.. ve kendi çevresinde dâire çize çize başı döndü, bakışı bulandı, derken sendeledi ve devrildi.
Birincisi, kendi anlayışı içinde gözlerini göklerden ayırmadığı ve hayalleriyle yaşadığı için yıkılmış, arkada da korkunç bir buhran bırakmıştı. Modern çağ ise, gözü eşya ve tabiattan başka bir şey görmedi; anomali doğdu, sürüm sürüm yaşadı ve daha gelişme çağında ele-ayağa düştü.
Şu ilim ve teknoloji çağı ise, daha da ileri giderek, her şeyi dar bir maddecilik düşüncesi ve insan merkezli bir dünya görüşüne bağlayarak bize, asıl manâmızı kavrayıp tanımaktan ziyâde, Allah'tan koparılmış tabiat kanunlarını düşündüre düşündüre rûhlarımızı sersemleştirdi, varlıkla aramızdaki dengeyi bozdu ve hepimizi, çılgın bir ilim, çılgın bir teknoloji frankeştaynları hâline getirdi. Evet, atom bombasını, nükleer silahları icat ettik ama onu insanî rûh ve manânın emrine veremedik.. insanî rûh ve manânın emrine vermek bir yana, onunla vahşileri utandıracak cinayetler işledik... İlim ve teknoloji sayesinde arzın derinliklerine, semânın sonsuzluğuna açıldık ama insanlık hesabına bütün bunlardan nasıl yararlanacağımızı bilemedik.. ve şimdi kendi oyunuyla yenilmiş bir sporcu veya cinleri istihdam edeyim derken onların eline esir düşmüş bir medyum gibi, büyük basîretlerin müstehzî bakışları altında yutkunup duruyoruz.
Evet, varlık ve eşya ile olan münasebetlerimizdeki vukuf ve derinliğe karşılık kendi özümüz, kendi rûhumuz ve kendi iç âlemimizle münasebetlerimizde fevkalâde sığ, alabildiğine dağınık ve acınacak kadar da zavallı durumdayız. kim bilir belki de bugünkü buhranlarımızı doğuran da işte bu korkunç tezâttır...
Önümüzdeki asrı derli-toplu karşılamaya çalışsak da henüz yirminci asrın tezatlarından, dengesizliklerinden ve bunların getirdiği sıkıntılardan sıyrılmış sayılmayız. Evet, onca gayrete rağmen henüz istikrâra, emniyete ve iç huzura, iç barışa ulaşmış değiliz. Bunca yıldır üzerinde durduğumuz halde, hâlâ ciddî bir eğitim politikamızın varolduğu söylenemez. İlimde, teknolojide, sanayide çok kötümser olmasak da durumumuzun iç açıcı olmadığı meydanda.. ahlâkta, edebiyatta, güzel sanatlarda hatta hukuk ve idarede, mazideki değerleri koruyamadığımız gibi, onların rûh dünyamızla çatışmayan yenilerini bulup buluşturup yerlerine koyamamışızdır. Bu durum ister karşı tarafın amansızlığına ve îmansızlığına verilsin, ister bizdeki idarecilerin yetersizliğine; olup bitenler bir fiyaskodur ve tarihimizin ayıp hânesine kaydedilecektir.
Bilmem ki, çağ değişimi bunalımlarına denk şu yığın yığın buhranlarımız, buhranlarımızdan kaynaklanan kuşkularımız, tereddütlerimiz ve huzursuzluklarımız, ilim ve teknolojinin her derde dermân olduğunu vehmedenlere hiçbir şey anlatmıyor mu!?
Kudret-i Sonsuz tarafından yaratılıp sahneye konmuş ve vak'aları tespit etmeden öte bir işe yaramayan bilim -bilhassa "bilim" tabirini kullanıyorum- insanın beden ve cismâniyetine ait bir kısım sıkıntıları giderip yine bir kısım yaşama zorluklarını bertaraf eden teknoloji hiçbir zaman bizim gerçek beklentilerimize cevap vermedi, veremezdi de ve vereceğe de benzemiyor.
Arkamızda bıraktığımız asrın sonlarına doğru pozitif ilimler o kadar şımardı, o kadar küstahlaştı ki, onun bu hezeyân ve lâubâlilikleri karşısında, modern bilimin dili ve tercümanı sayılan Ruben Alves, Paul Feyerabend, Rene Guenon'lar onun zimâmını çekme ve onu tokatlama lüzumunu duydular. Keşke, onlar kadar olsun dengeli, rasyonel ve akl-ı selîme itibar ediyor olabilseydik! Aslında, gelecek nesilleri makinenin azat kabul etmez köleleri olmaktan kurtarmak ve milletimizin bir iki asırlık sekme ve sendelemelerini aşmak da böyle bir ilmî anlayışa bağlıdır. Bu anlayışı gerçekleştirdiğimiz takdirdedir ki, çağın televvünatıyla metafizik yeniden doğacak, insanlık ilim ve teknolojinin esiri olmaktan kurtulacak.. derken, her yerede kâinat bir kitap gibi okunacak, okunan şeyler birer münacât gibi hem sînelerimizin derinliklerine hem de Arş-ı Rahmet'e ulaşacak; tabiat bir meşher gibi temâşâ edilecek, her temâşâ bir cennet zevkiyle ufuklaşacak ve bu inkılâplar silsilesi sayesinde tarihimiz bir altın çağ daha yakalayacak...
Vâkıa, yirminci asrın son çeyreğinde insanlık bir kısım tabulardan sıyrılmaya yöneldi ve belli bir ölçüde bunda başarılı da oldu ama tam manâsıyla eski alışkanlıklarından kurtulduğu söylenemez. Çünkü o, hâlâ, bilim ve teknolojiyi en hakikî bir mürşit, en yanılmaz bir rehber görmekte ve henüz bu kronik esaretini de farkedememekte. Ne var ki, dünya değişik bir tekevvün yoluna girmiştir ve girdiği bu yoldan geri dönmesi de ihtimal haricidir.
Evet, bugün henüz düşünce ve tasavvur dünyamızın ufuklarında tam şafaklaşmamış, nice fecir emareleri var ki, her biri onu sezebilen bahtsızların arş-ı ümitlerinde bir sûr sesi gibi tınlıyor ve onların îmansız gönüllerinde kıyamet ürpertileri hasıl ediyor. Bir de bu fecirlerin güneşi doğsa kim bilir her taraf bu velvele ile nasıl inleyecek..! bir gün o da olacak ama, varlığımızı onlara borçlu bulunduğumuz tarihî dinamiklerin kolları arasında. Milletçe kendi durumumuzu aydınlığa kavuşturmadan, dünya devletleri arasındaki yerimizi belirlemeden, kendi düşünce sistemimizi kurmadan, kendi hayat nizamımızı hayata taşımadan ve kendi üslûbumuzu bulmadan oturup olacak şeylerin kendi kendine olmasını beklemek bir kuru hülyâ olsa gerek. Fikir hayatımızın sistemleştirilmesi henüz emekleme safhasında, dinî düşünce formüller ağında.. İslâm'ı da, batıyı da yanlış anlayışımızdan kaynaklanan çarpıklık, sürekli bizi belirsizliklerin 'gel-git'ine itiyor. Dine, ilme, akla, medeniyete, varlığa, eşyâya, rûha, tabiata ve insana verdiğimiz manâlardan hiçbiri ne İslâmiyet'e ne de batı felsefesine uyar gibi değil. Talihsiz bir dönemde birkaç bin senelik millî harsımız ve dinî mirasımız, değersiz bir emtia gibi kaldırılıp bir kenara atılırken, fevkalâde lâubâliyâne ve sorumsuzca hareket edildi.. ve yapılan şeyler hiç mi hiç herhangi bir kritiğe tâbî tutulmadı. Tabiî, bu arada, bugünkü batıyı batı yapan esasların da hiçbiri bize ulaşmadı.. bizim olmadı.. ve sahibini gülünç duruma düşüren bir-iki taklidin dışında batı kaynaklı hiçbir ciddî düşünce sanatımıza, edebiyatımıza yansımadı. Yansıyanlar da modası geçmiş şeylerdi.
Evet biz, batı illizyonuna kapıldığımız günden bu yana o, elli defa kendi kendini değişik şekillerde manâlandırdı. Elli defa hakikat ölçüsü saydığı şeyleri kaldırıp bir kenara attı ve kim bilir kaç defa istihâle geçirdi... Durum böyle olunca, o zaman, kimin, hangi devreye ait nesini alacak ve hangi batıyı taklit edeceksiniz? Biz batıda her meselenin halledildiğini ve her şeyin müşterek bir ölçüye bağlandığını sayıklayıp duralım; o, dün her düşüncesini kürenin hendesî durumu içinde sınırlandırıyor, manâlandırıyor, insanı kendi kendine bağlıyor, dünyayı tesâdüflerin kolları arasına atıyor ve ona göre yorumluyordu. Şimdi ise, insanın "situation", belirli bir varoluş keyfiyetinde olduğunu ve hakikatı kendi özünün derinliklerinde bulup, yine kendi kendine göre kavrayabileceğini propaganda ediyor.. ona göre, bir bakıyorsun, kâinat insan merkezli oluyor.. bir bakıyorsun, kâinat dahil hiçbir şeyin merkezi yok; her nesne, onu müşâhede edenin bulunduğu yer ve görüş açısına göre değişik merkezlerle irtibatlandırılıyor.
Einstein, sistemlerin kendilerine göre ayrı ayrı ölçü vasıtaları olduğunu ve bu vasıtaların öteki sistemlerde işe yaramayacağını ortaya koydu.. ve o güne kadar müdafaa edilen başka sistemleri temelden sarstı. Evet o, her objeyi kendi hareket zâviyesinden kucaklayabileceğimizi, hiçbir şeyin objektif bir realitesi olmadığını ispat ettiği gibi, Planck ve Heisenberg de her yerede geçerli bir ölçünün olamayacağını iddia ve ilân ettiler.
Aslında bu görüşlerin hepsi bir zâviyeden doğru. Fakat başka zâviyelerden eksikti. Doğruya en yakın olanı ise, doğruların da eksiklerin de kendi zâviyeleriyle ele alınmasıydı. Zaten zamanımızda en çok itibar gören düşünce de sabit hakikatlere zıt olmayan ve bütün farklı görüşlere karşı saygılı bulunan işte bu düşüncedir. Evet, herkes, kendi düşünce ve görüşünün sınırlı olabileceğini kabul etmeli ve kendi tespit ettiği bir hakikatın bazı parçalarının da, diğer görüş ve düşünce sistemleri içinde bulunacağına ihtimal vermeli ve her zaman ihtiyatlı davranmalıdır.
İlim adamları ve düşünürler henüz bu olgunluğa ulaşmış görünmüyorlar.. kitleler ise onların iğfal ağında.. millî ve tarihî değerlere saygılı görünenlere gelince, bu kaf dağından ağır yükü taşıyamayacak kadar çelimsiz ve problemlerini ortaçağ formülleriyle çözme peşindeler.. çağ çağ! diye kulaklarımızı sağır eden devrimbazlardan söz etmeye ne hâcet; düşünceleri seslerinden ve sözlerinden belli, yaptıkları yapacaklarına emâre.! Birbuçuk asırdan beri yazıp-çizmedik şey bırakmadılar ama alınan mesafe ortada...
Bütün bu tersliklere rağmen, milletçe, hasretini çektiğimiz manevîlik ve rûhanîliğe uyanışının yüzlerce emâresiyle içiçe bulunuyoruz. İnsan zekâsı, onu inkırâza sürükleyen faktörler karşısında uzun zaman duyarsız kalamaz.. kalmadı da.. ve hele insan rûhu hiç mi hiç yanlızlığa razı olamaz. Demek ki, arkada bıraktığımız bir asırlık gurbet, önümüzdeki birkaç asırlık vuslata kuluçkalık yapmış.. ümitle sarmaş-dolaş geleceği kucaklayanların, sosyolojik ve psiko-sosyolojik destekli tasavvurları ise, ayrı bir buudun doğuş emâreleri... Bütün bunlar bir yana içlerindeki elem, ızdırap ve burkuntularla hâlihazırdaki duruma baş kaldıran karamsar ve bedbinler bile âdeta bu işin seher solukları.
Evet, herkes, her şey ve hatta materyalistler bile bugün Allah'a yöneliyorlar. Düne kadar her şeyi maddede arayan, manâ ve rûha karşı bütün bütün kapalı, marksizmin başka hiçbir alternatife tahammülü olmayan sofuları bile, bu cebrî yönelişten kendilerini alamıyorlar. Evet, daha düne kadar, sonsuz ve sınırsız ulûhiyet hakikatini, minik ihsaslarının tecrübe, müşâhede ve değerlendirme çerçevesi içine hapsedip, madde ve onun mahdût dünyası dışında hiçbir şey tanımayan bir kısım pozitivist kafalar bile bugün, uykularındaki hırıltıların ritmini değiştirip daha mûnis, daha yumuşak sesler çıkarmaya başladılar. Evet artık, maddeciler arasında dahi, genç-ihtiyar, bilgili-bilgisiz, halk-düşünce insanı, dünya kadar dini merak eden var.. dünya çapındaki böyle bir hidâyetler korosunun, varlığın enginliklerinden getirip seslendirdiği bu çeşit çeşit nağmeleri duydukça Allah'ı inkâr etmenin, dine karşı tavır almanın ne kadar zor, ne kadar fıtrata muhalif ve ne kadar beşer rûhuna ters olduğunu daha iyi anlıyor ve avâzımız çıktığı kadar haykırıyoruz:
"Allah'ı ne yolda etsek de inkâr,
Neticede çıkan yine ikrâr, yine ikrâr, yine ikrâr."
Sızıntı, Eylül 1992, Cilt 14, Sayı 164
- tarihinde hazırlandı.