İdrak Açısından Aklın Ünvanları
Ayrıca akıl, idrak ufku itibarıyla da farklı unvanlarla yâd edilmektedir:
1- Söylenen sözleri anlayan, belli ölçüde hayrı-şerri tefrik, kârı-zararı temyiz edebilen akla "fıtrî akıl" demişlerdir ki, bu akıl ruhun lisanı, basar ve sem'in tercümanı, ilâhî tekliflerin de muhatabıdır.
2- Kendini idrak eden, ilâhî emir ve yasaklardaki espriyi kavrayan, bugünü-yarını ve bunların birbirleri ile olan irtibat ve münasebetlerini değerlendiren, dünyevî-uhrevî maslahatlarını idrak eden akla "akl-ı hüccet" diyegelmişlerdir ki; fıtrî akıl ruhun basit bir nuru olmasına mukabil, bu seviyedeki akıl ruhun inkişaf etmiş bir ziyasıdır. Birincisi herkeste mevcuttur; ikincisi ise sadece i'mâl-i fikredip tefekküre, tezekküre açık duran kimselerde bulunur.
3- Tekvînî emirleri okuyan, teşriî disiplinleri kavrayan; okuduklarını sürekli terkip ve tahlile tâbi tutarak ilim yolunda yürüyen, hakiki ilim ve mârifet hedefli akla da "aklü't-tecribe" demeyi uygun bulmuşlardır. Bazen böyle bir akla ilim, hilm, nühâ ve hicâ dedikleri de olmuştur ki, bunların hemen hepsi bu seviyedeki bir aklın, farklı fonksiyonları itibarıyla aldığı isimler olsa gerek...
- tarihinde hazırlandı.