Tasavvuf Ehline Göre Akıl
Sofîlere göre akıl, insanın en kıymetli lâtîfelerinden biri olduğu gibi aynı zamanda onun felaketine de sebebiyet verecek meş'ûm bir alettir; evet, bir yönüyle o, insanı hayvaniyet ve cismaniyetin üstünde önemli bir noktaya yükseltir; ona kalb ve ruhun ihtisasları adına kendi diliyle ötelere ait pek çok müteâl şeyler mırıldanır ve en aşkın şeylere hem âhizelik hem de nâkılelik yapar; yapar ve yaptığı hizmetin değeriyle mebsûten mütenasip (doğru orantılı) ruh ufkunun bütün mevhibelerinden istifade eder. Bu itibarla da o, paha biçilmez bir kıymete yükselir ve âdeta ruh olur, kalb olur ve sır ufkuna âşina hâle gelir. Böyle bir aklın karşılığı ahmaklıktır ve Allah nazarında O'na muhatap olamayacak kadar da önemsizdir. Mevlânâ Hazretleri Mesnevî'sinde Efendimiz'in: "Kim akılsız ahmak ise o bizim düşmanımız ve yol kesen eşkıyamızdır." şeklindeki bir sözünü nakilden sonra şu ilavede bulunur: "Akıllı insan bizim canımızdır. Ondan gelen serin meltem bize reyhân ve fesleğen kokusu getirir. Akıl kızıp bana sövse de, ben rıza gösterir ona ses çıkarmam... Aksine ahmak gelip ağzıma helva koysa, ben onun helvasından ateşlenip hastalanırım." der. Başka bir münasebetle ise o: "Akıl, nuranî ve iyiliğe talip bir hakikat arayıcısıdır." buyurur.. ve ayrıca, imanla tenevvür etmiş bir akıl için de şu övgüde bulunur: "İmanlı akıl, adil bir zabıta memuru gibidir; o, gönül şehrinin hem hâkimi, hem de muhafızıdır." İman, adalet ve istikametle düzene girmiş bir akıl için böyle düşünen âşıklar sultanı Mevlânâ, Allah'a müteveccih olmayan aklı da ahmaklığa eş tutar ve "Eğer aklın hak yolunda sana ayak bağı oluyorsa, o akıl değil bir yılan ve akreptir." der. Aynı mülâhazalara kendi üslûbuyla iştirak eden Fuzûlî ise:
"Ben akıldan isterim delâlet
Aklım bana gösterir dalâlet.
diyerek bu müfsit akla göndermede bulunur.
Yine Mesnevî'de Mevlânâ, idlâl eden böyle bir akıl için, biraz daha ağır bir üslûpla şunları söyler: "İfsat eden bu aklı sat, elden çıkar, hayret ve hayranlığı satın al. Böyle akıl bir zan ve vehim kaynağıdır. Hayranlık ise farklı bir bakış ve görüştür. Aklı Hazreti Muhammed'e (Aleyhi's-salâtü ve't-teslîmât) kurban et. Sonra da " - Allah bana yeter." de." ifadesinde bulunur ve aklın hem zehir hem de panzehir olduğunu hatırlatır.
- tarihinde hazırlandı.