Бейкүнәлік және өзге пайғамбарлар
Тақырыпқа қатысты аяттарды қозғамай тұрып, кейбір ерекшеліктерге тоқтала кетелік:
1. Зәллә, яғни ағаттық мәселесі
Біріншісі: Пайғамбарлар «жақсыдан да жақсы» мен «жақсы» нәрсенің бірін таңдауға тура келген сәттерінде оның жақсысын таңдаса, бұл олар үшін ағаттық «зәллә» болып саналады. Бірақ бұл ағаттық, яки қателік біздің өлшемдеріміз аясындағы ағаттық, яки қателік емес. Өйткені таңдағаны – жақсысы. Бірақ пайғамбар мұндай таңдауға келгенде, мұқаррабин (Аллаһқа жақын болу) тұрғысынан аса жақсысын таңдауы қажет. Олар осыны өз дәрежесінде күнә санағанмен, біз олай айта алмаймыз. Ешбір жан осыны таңдағаны үшін күнә болды деп айта алмайды.
Енді бір мысал келтіріп, осы мәселені айқындай түсейік. Бір адам Құран Кәрімді бастан-аяқ оқып, хатым жасағысы келді делік. Бірақ ол мұны қанша күнде іске асыруы қажет? Міне, осы тұрғыдан, бұл жерде екі пікір туындайды. Біріншісі, Құранға терең мән беріп, ойлана, он күнде оқуым абзал. Мен сонда оның әрбір мағынасына назар аударып, Құранға терең бойлаймын. Екіншісі, Құранды жеті күнде хатым етуім қажет. Өйткені бұл – Раббымыздың сөзіне деген ынтызарлықтың белгісі дейді. Ақырында, ол Құранды он күнде оқуға бел байлайды.
Енді осы жерде Хақ тағаланың разылығы оның Құранды жеті күнде оқып, хатым етуінде деп ойлап көрейік. Бірақ әлгі адам өз ақыл-пайымына салып, он күнде оқуды жөн көрген. Алайда, Хақ тағаланың разылығы ең абзалы саналған «аса жақсысында» еді. Бірақ бұл адамның таңдауы «жақсы» түрі ғана. Осы тұрғыдан алғанда, бұл жерде ешқандай күнә жоқ. Ендеше, бұл адамға ешкім «сен күнә жасадың» дей алмайды. Көп болса, оған «аса жақсысы тұрғанда, жақсы тәсілді таңдағаныңа не жорық?» деп айтылады. Күнәға келсек, әсте олай емес.
Міне, пайғамбарлардың өз ижтиһадтарымен[1] таңдаған істерінің бағасы да дәл осылай. Ендеше, осы істеріне қарап, оларды күнәлі санау ақымақтық болар?! Алда сәті туғанда бұл мәселеге қайта ораламыз.
Екіншісі: Бәрінен бұрын пайғамбарлардың мүжтәһидтердің мүжтәһидтері екенін жақсы білуіміз қажет. Олар Хақ тағала үкімін білдірмеген кейбір мәселелерде өз ойларымен ижтиһат етіп, үкімін шығарады. Бұл кейде құқыққа, кейде жеке өміріне, кейде қоғамдық өмірге қатысты мәселе болуы мүмкін. Олардың осы ижтиһат үкімдерінің кейбірі иләһи мақсатқа сәйкес келіп жатса, кейбірі сай келмеуі мүмкін. Бірақ, олардың барлық ижтиһат үкімдері иләһи мақсат шеңберінде болып жатады. Егер ижтиһаттары иләһи мақсатқа дәл сай келмей қалса, өз деңгейлері тұрғысынан қателік жасаған болып саналады. Өйткені олар қашан да иләһи мақсатқа дәлме-дәл келуі қажет. Бірақ, ижтиһат үкімдеріндегі осы жаңсақтық әсте қателік емес. Осы қылықтары үшін есеп беретіндей, бейкүнәлік сипаттарына ешқандай зиян да келтірмейді. Солай болды деген күннің өзінде бұл мәселе біз секілді жай адамдардың ісі емес.
Үшіншісі: Осындай ағаттықтар олардың пайғамбарлықтарынан бұрын болған. Бұл жердегі ағаттық құлау, жығылу деген сөз емес. Маңдайы қашанда сәждеде болғандар әсте жығылмайды. Һәм болмашы ағаттық күнә болып саналмайды.
Енді осы мәселелерді арнайы мысалдармен жалғастырайық. Алдымен, назарларыңызды адамзаттың әкесі Адам алейһиссәләмға салғым келіп отыр:
Адам ата (а.с.)
Құран Кәрім бір жерде Адамның (а.с.) халін былайша баяндайды:
«Адам Раббысына қарсы келіп, жолынан адасты. Сосын Раббы оны таңдап тәубесін қабыл етті де, оған тура жолды көрсетті» (Таһа, 20/121-122).
Аятта «ижтиба» сөзі берілген. Ижтиба – тартылып жабысқақ болудан, көпіріп тасудан сақтау түрі. Хақ тағала Адам атаны (а.с.) осындай халге түсуден құтқарғанын білдіруде. Аудармада «бас көтеру» деген мәселені алда жеке талдау жасап, осы іс-әрекетке бас көтеру деп айтылмайтындығын дәлелдейміз.
Мойынсұнудың қалай болу керектігін Адамнан (а.с.) үйрену қажет. Ол әлі сүрінбей жатып, сүрінуден қорғап қалған Раббысына бет бұрып: «Раббымыз, екеуміз де нәпсімізге зұлымдық жасадық. Егер Сен бізге кешірім етіп, рақым қылмасаң, біз қасіретке ұшырағандардың бірі боламыз» (Ағраф, 7/23).
Бұл – «зәллә», яғни, болмашы ағаттық. Бірақ Аллаһ тағала оны осы болмашы ағаттықтан кейін тура жолға жеткізіп, һидаят берген. Осыдан біз Адам атаның (а.с.) болмашы ағаттығы «ижтибадан» бұрын болған. Бұл – Адамның (а.с.) аздап қазан ұрып, жапырақтары сарғайған кезеңі. Бірақ әсте жапырақтары түспеген. Ол, шамасы, егіндей жел өтінде жатқан. Жел тұрғанда, бұрынғыша қаз тұрып, саф рухымен қауышқан. Негізі, Аллаһ расулы мұсылманды егінге ұқсатады. Ал кәпірді шынар ағашына теңейді. Алдымен жайқалып көрінеді. Бірақ бір құласа, қайта тұрмайды[2]. Міне, үшінші көзқарасқа тоқталатын болсақ, Адам атаның (а.с.) осы халі пайғамбарлықтан бұрын болған. Басқаларын да осымен салыстыруға болады.
Һәм Адам атаның (а.с.) бұл қылығы ұмытып қалудан туындаған. Хақ тағала ант ете отырып, Адамның (а.с.) осы халін баяндай келе: «Ант етейін, бұрын Адамға үкім берген едік. Алайда ол ұмытты. Оны (қателігінде) тұрақты көрмедік» (Таһа, 20/115).
Басқа бір жерде Аллаһ: «Адаммен тілдестік. Мен оған «қалағандарыңша бәрінен жеңдер, бірақ мына ағашқа жақындамаңдар. Егер жақындасаңдар, залымдар мен шектен шыққандардан және нығметтерімнен мақұрым қалғандардан боласыңдар» деген едім» (Бақара, 2/35, Ағраф, 7/19). Бірақ ол осыны ұмытты. Негізі ұмыту – пенделіктің белгісі. Пайғамбарымыз осы тақырыпты талдағанда: «Адам (а.с.) ұмытты, ұрпақтары да ұмытты», – дейді. Адам жаратылысын ең жақсы танитын Пайғамбарымыз осыны аталмыш сөздерімен тамаша түсіндірген. Адам ұмытады. Адам ата (а.с.) адам ғой. Ендеше, ол да ұмытпақ. Сондай-ақ, Пайғамбарымыз да аталмыш сөзінде адам баласы қанына тартатындығын айта кеткен. Ендеше, ұмыту бізге бабамыздан келген. Аллаһ тағала Адамның (а.с.) болмысына осыны қойған. Біз оны жаратылысымыздан алып тастай алмаймыз. Хақ тағала «ұмытты» деу арқылы хазірет Адам хақында жаман ойға тосқауыл жасап, артынша «Біз оны күнә жасауда бірбеткей көрмедік» (Таһа, 20/115), – дейді.
Осы тыйым салынған жеміс не өзі? Бұл туралы ғұламалар көптеген пікірлер айтқан. Арпа, бидай, күріш, құрма, жүзім, т.б. Негізі қайсысы болса да бәрібір. Ең маңыздысы – осы тыйым салынған жеміс оқиғасынан кейін орын алған мәселе. Сонымен қатар, осы жерде біздің көзқарасымыз бұрынғылардан өзгеше болмақ.
Тыйым салынған жеміс – хазірет Адам (а.с.) үшін ырық бермейтін оның құмарлық сезімі. Осы сезім арқасында адам баласы көбейіп, ұрпағын жалғастыра алады. Дәл осы сезім Хауа анамызда да бар. Ең дұрысын Аллаһ біледі. Аяттағы «Шәжәрәға» (ағашқа) тию – ұрпақ жалғастыруға арқау боларлық қарым-қатынас деген сөз.
Сонымен қатар, «ең дұрыс көзқарас осы» дей алмаймыз. Бірақ осы күнге дейін көзқарастар арасында осы көзқарастың да пайдасы болады ғой деп ойлаймыз. Егер тура болса, Раббымыздың шарапаты, қателік болса, Оның шексіз рақымдылығына сыйынамыз.
Ұмыту мен қателіктің үкімі жайлы сөз қозғамай тұрып, осы жерде бір мәселені де еске сала кеткім кеп тұр. Құран Кәрімде әңгімелер айтылғанда, үзік-үзік оқиғалар арқылы беріледі. Осы жерде де дәл сондай. Бір заманда Адам (а.с.) мен Хауаға тыйым салынған жеміске жақындамаулары айтылған. Бірақ оларға осы әмір берілген соң қанша уақыт өткені белгісіз. Ең анығы мынау: Адам (а.с.) осы бұйрықты алған соң, арада көп уақыт өткен. Осы тыйым салынған жеміске қол созу әмірі ұмытылған соң болған.
Ұмытуға келсек, ол қаламның жазбайтын жағдайы. Аллаһ елшісі осы мәселеге қатысты:
«Мына үш нәрсеге қалам жазылмайды: ұмыту, қателік және зорлықпен істелген іс»[3]. Негізі Құран да бізге осындай жағдайларда жасағандарымыздан кешірім тілеуді үйретпейтін бе еді? Аят былай дейді: «Раббымыз, егер ұмытсақ яки қателессек, бізді есепке тартпа» (Бақара, 2/286). Осы дұға түнде жатарда оқып жүрген зікіріміз емес пе?
Адам ата (а.с.) ұмытып, қателесіп сол бір тыйым салған жеміске қол созған. Бұған бір жағынан әйел адамның табандығы да сеп болды. Аталмыш хадисте айтылғандай, егер ұмытып жасаған болса, оның ешқандай ағаттығы жоқ. Ендеше, Адам (а.с.) күнә жасады деп қалай ғана айта аласыз.
Жай қарапайым адамдардарың өзі Аллаһтың зұлымдық санаған нәрселерінен бойын аулақ салғанда, Хақ тағаланың пайғамбар еткен таңдаулылары мұндай жолға баруы мүмкін емес. Белгілі мұсылман ғалымдары жоғарыдағы «Адам Раббысына қарсы келеді» (Таһа, 122) деген аятты олай жорамалдамаған. Бір адам осы аятты оқып, мағынасын талдай алады. Бірақ мақсатсыз, орынсыз, жаман ойға жетелейтіндей етіп арнайы қайталауға болмайды. Өйткені Адам (а.с.) – пайғамбар. Негізі бір пайғамбар жайлы сөз еткенде, оларға жай адам тәрізді қарап, өздігінше тон пішпеу керек.
Сондай-ақ Құранның олар жайлы әңгімелегенде мәселені іс-әрекеті үшін емес, Аллаһ тағалаға деген жақындықтары тұрғысынан қолға алады. Бұрынғылар осыны «Жақсылардың ізгіліктері мұқаррабиндер үшін жамандық саналады»[4] деп бағамдаған.
Иә, адам баласы қойған заңдардың өзінде мемлекет кызметкері қылмыс жасаса, жай адамға қарағанда әлдеқайда қатаң жаза беріледі. Ал егер қылмыскер сот, прокурор яки адвокат тәрізді құқықты жақсы білетін құқық қорғау қызметкері болса, жазалары одан да қатаң болады.
Ал, пайғамбарлар – Хақ тағаланың қызметкерлері. Олар күнәнің не екенін бәрінен де жақсы біледі. Ендеше, әлбетте, осындай жоғары дәрежесі бар жандардың жасаған күнәлары да өзгелерден әлдеқайда үлкен болмақ.
Мұның үстіне Қағбада жасалған күнә басқа жерде жасалған күнәдан әлдеқайда үлкен болмай ма? (Хаж, 22/25). Сол секілді Құран Кәрім пайғамбардың жарларына қатысты да, егер күнә жасаса, жазасы екі есе болатындығын да айтпайтын ба еді? (Ахзаб, 33/30). Өйткені Қағба – Аллаһ тағалаға жақындықтың рәмізі. Сол жерде адам Аллаһтың қонағы саналады. Пайғамбардың жары болу да Хақ тағалаға жақын болудың бір белгісі. Өйткені пайғамбар шаңырағы – Жәбірейіл жиі кіріп-шығатын, әр сәт уахи келуі мүмкін құтты мекен. Осындай қасиетті жер мен шаңырақта күнәнің жазасы, әлбетте, кәдімгіден әлдеқайда ауыр болады.
Пайғамбарлардың да жағдайы дәл осылай. Олар – Хақ тағаланың таңдаулы құлдары. Уахи періштесі әр сәт олармен кездесіп, жүректері қашан да уахиды қабылдауға әзір. Міне, жағдай осындай болған соң, әлбетте, олардың болмашы ағаттықтары да күнә тәрізді көрінеді. Өйткені дәрежелері осындай. Бірақ, қайталап айтайын! Осы күнә мен оның жазасы біздің немесе тіпті әулие құлдың пайымдауындағы күнә мен жаза секілді емес. Бұл – тұтастай пайғамбарлардың өз деңгейіне қатысты болмашы ағаттық. Ендеше, оны күнә деп санаудың өзі дұрыс емес.
Аллаһ тағала Адам атаға барлық заттардың атауын үйреткен. Ол осы есімдерінің сырлы әлемінде ғұмыр кешті. Мұндай адамның күнә жасауы әсте мүмкін емес. Оның үстіне жеміске қол созуға тыйым салуы уақытша ғана еді. Адам (а.с.) да осыны жақсы білетін. Бірақ ижтиһат етіп, жеміске мезгілінен бұрын қолын созды да, оразасын бұзды. Иә, бұл күнде шариғат шеңберінде жасалғанда сауап жазылатын осы қарым-қатынас[5] сол заманда Адамға (а.с.) уақытша тыйым салынған еді. Яки, сол тыйым оның Аллаһ тағалаға деген жақындығына қатысты болды. Сондықтан да оның осы іс-әрекеті «зәллә» саналды.
Адам (а.с.) хақында айтқан осы өлшем өзге пайғамбарлардың жағдайын айтқанда да бізге бағдар болады. Иә, пайғамбарларда «исмәт» бейкүнәлік сипаты бар. Олардың жасаған қателіктері де ешқашан біздің ұғымымыздағыдай күнә емес.
Нұх пайғамбар (а.с.)
Нұх пайғамбар (а.с.) ұлын құтқару үшін Раббысына жалбарынғанымен, ескерту алады. Алғаш қарағанда, бұл да бір пайғамбар үшін болмашы ағаттықтай көрінеді. Енді адамзаттың екінші әкесі Нұхтың (а.с.) жағдайына назарымызды аударып, Құран аясында осы ұлы тұлғаны да тым болмаса осы уақиға төңірегінде жақыннан тануға тырысалық:
Құран Кәрімде Нұх пайғамбардың (а.с.) дұғасы, Хақ тағаланың оған берген жауабы мен ескертуі былай айтылады:
«Нұх Раббысына дауыстап: «Раббым! Күдіксіз, ұлым менің отбасымнан ғой. Сөз жоқ, Сенің уәдең хақ. Сен ең тура үкім етушісің», – дейді» (Һуд, 11/45).
Нұх пайғамбар (а.с.) көп күткен топан суға өз үмбеті тап болғанда, қатты абыржиды. Әсіресе, ұлының мүшкіл халін көргенде, не істерін білмей, күйзеліске түседі. Бұл жерде ол ұлының суға батқаны үшін қайғырды ма, әлде кәпір болып өліп бара жатқанын көріп қайғырды ма? Шамасы, мәңгілік бақыт пен мәңгілік азапты және Аллаһ тағаланың азабы мен рақымдылығын көрген Нұхтың (а.с.) уайымы баласының осы дүниеде суға батып бара жатқанын көргендігінен тумаса керек. Сондай-ақ қандай әке баласының суға кеткенін көріп тұрып, жүрегі сыздамайды дейсіз. «Раббым, маған отбасымды жермен-жексен етпеймін деп уәде беріп едің. Алайда мына кемеге мінбеу – нағыз қасірет. Ұлым да мінбегендердің арасында кетіп барады». Міне, Нұхтың (а.с.) бар айтқаны осы ғана.
Оның осы жалбарынған сөзін Хақ тағала жауапсыз қалдырмайды, істің мән-жайын білдіріп, оны былайша жұбатады.
«Ей, Нұх! Ол сенің отбасыңнан саналмайды. Өйткені оның амалы дұрыс емес. Ендеше, білмейтін нәрсеңді Менен тілеме. Бұл – саған насихат. Надандардан болма» (Һуд, 11/46).
Ол сенің отбасыңнан емес. Иә, ол сенің ұрпағың, сенің әйеліңнен дүниеге келген. Құндақталып бесікке жатып, әлдиіңмен өскен. Бірақ сенің нағыз отбасың – сенің жолыңда болған жандар. Өйткені ол салиқалыққа жатпайтын іс істеп, күпірлік қылды. Саған қарсы шықты. Кәпірлердің қатарына қосылды. Олар оны суға батуға, суға бату да оны мәңгілік тұншығуға жетеледі. Жақсы білмейтін нәрсе хақында менен сұраушы болма! Надандардан болмасын деп, саған насихат айтып отырмын. Сен жүрегі махаббат пен мағрипатқа толы адамсың. Сен Аллаһ тағаланы таныған жансың. Сендей Маған жақын пайғамбарға мұндай талап пен дұға жараспайды.
Міне, 950 жылдық өмірінде Нұх пайғамбардың (а.с.) жасаған болмашы ағаттығы осы ғана. Ұлы батып бара жатқанда, Хақ тағалаға оны құтқар деп жалбарынғаны. Десек те, Нұх (а.с.) неліктен дұға қылып, жалбарынды екен?
Біріншіден: Аятта да айтылғандай, Хақ тағала оған отбасы мен иман келтіргендерді кемеге мінгіз деп бұйырған. Аятта осы мәселе былайша суреттеледі:
«Ақыр әміріміз келген заманда, тандырдан су қайнады. Нұхқа: (а.с.) «Ол кемеге әр нәрседен бір жұп және бұрын үкім етілгеннен басқа отбасың мен иман келтіргендерді де ал», – дедік» (Һуд, 11/40).
Бұл – Нұхтың (а.с.) Хақ тағаладан алған уәдесі. Міне, ол осы уағдаға байланысты Ұлы Жаратушыдан тілек тілеген. Ол сол кезге дейін ұлының күпірлік құрдымға кететіндігіне үкім шыққанын білмеген еді. Сондықтан да Нұхтың (а.с.) тілегі Жаббар Иенің уәдесінен басқа еш нәрсе емес.
Ол осы кемені уахи арқылы жасап, адамдарды сол кемеге Аллаһ тағаланың әмірімен шақырған. Шақырғандар арасында, әлбетте, өз отбасының мүшелері де бар. Аятта оған жанұясын да кемеге алуы жайлы айтылады. Өкініштісі, ұлы көз алдында жал-жал толқындармен алысып, батып бара жатты. Барлық жолдар жабылған сәтте ол күллі түйіндерді шеше алатын Ұлы Жаратушыға қол жайып, ұлын құтқар деп жалынды. Задында, дұғадан басқа ешқандай шарасы да қалмаған еді.
Ұлының өз отбасынан еместігін естіген сәтте соққы тигендей теңселіп кетеді. Өйткені оны балам деп бауырына басып, өз отбасынан санап жүрген. Ескертуді естісімен, дереу тәубе етіп, Раббысына бет бұрды да: «Раббым! Білмеген нәрсемді Сенен тілеуден Өзіңе сыйынамын. Мені кешіріп, рақымдылық етпесең, қасіретке ұшырағандардың санатынан боламын» (Һуд, 11/47).
Нұх (а.с.) тілек тілегенде, істің мән-жайын білмейтін еді. Білісімен, дереу қалауынан бас тартып, кешірім тіледі. Ендеше, оның осы іс-әрекетін қателік деп айтуға бола ма?
Екіншіден: Нұх (а.с.) не тілеген еді? Егер ол Аллаһтан ұлының тура жолға келуін тілеген болса, әкенің осы бір ісін жөнсіз дей аламыз ба? Тіпті, ол – жай ғана әке емес, сонымен қатар пайғамбар. Сондықтан да күллі адамзаттың тағдырын ойлап жаны ауырып тұр. Мейірімді шексіз адамның өз баласына жаны ашып, дұға қылып, оның мәңгілік өмірін құтқаруды қалауы нағыз ізгілікті іс емес пе?
Иә, осы жерде пайғамбардың рақымдылығына куә болудамыз. Олардың осы рақымдылығы біздің өлшемдерімізден әлдеқайда жоғары деңгейде. Олар ерекше болмағанда, пайғамбарлық жүгін арқалай алмас еді. Кез келген анаға баласын бауырына басып, оның көңілін табу үшін өте терең мейірімділік берілген. Ол күллі адамзатты бауырына басып, олардың екі дүниеде бақытты өмір сүруі үшін бар өмірін сарп еткен пайғамбар, тіпті пайғамбарлардың үлкендерінен болса ше...
Құран Кәрім Пайғамбарымыз жайлы айтқанда, оның иманға қарсылық білдірген адамдарға деген халін былайша баяндайды:
«Осы сөзге (Құранға) сенбейді деп, аз қалса, өзіңді жеп бітіре жаздайсың» (Кәһф, 18/6).
Аллаһ расулы да өз халін мынадай мысалмен суреттейді:
«Мен және үмбетімнің мысалы от жаққан адамға ұқсайды. (Отты көрген) шыбын-шіркей мен көбелектер сол оттың басына үймелей бастайды. Иә, мен сендердің етектеріңнен тартамын, ал сендер болсаңдар, отқа түсуге құмбылсыңдар»[6].
Егер пайғамбар рақымы осы болса, Нұх (а.с.) та пайғамбар. Оның жүрегінде де осындай рақымдылық бар.
Амал қанша, ол ескертуді естісімен, шұғыл Аллаһ тағалаға тәубе етіп, дұғасынан бас тартты да, Раббысынан кешірім тіледі.
Енді Нұх пайғамбардың (а.с.) дұғасы мен Адамның (а.с.) дұғасының арасында айырмашылық бар ма? Екеуі де ағаттық жасағандарын түсінісімен, Раббысына бас қойып, екеуі де бірдей тәсілмен дұға қылған. Өйткені екеуінің де қайнар көзі мен болмысы бір. Бір медреседе оқып, бір Ұстаздан дәріс алған. Сондықтан да, қателіктерін жөндеуі де бірдей болмақ. Құран осы екі кісінің тәубелерін әр түрлі сөздермен болса да, бірдей тәсілмен берген.
Үшіншіден: Дінде: «Біз сыртқы көріністерге қарай үкім береміз» деген ұстаным бар. Осы ұстанымға қатысты Аллаһ елшісі мұнафық болғанын біле тұра, Абдуллаһ ибн Убәй ибн Сәлүлдің жаназасына қатысқан. Басқа да көптеген мұнафықтардың қандай жандар екенін біле тұра, бетіне айтып, мысын баспаған[7]. Өйткені олар сырттай намаз оқып, ораза ұстап, шариғатпен өмір сүрген.
Міне, Нұхтың (а.с.) ұлының жағдайы да дәл осындай болуы мүмкін. Шамасы, ол да сырттай мұсылман, іштей мұнафық болған шығар. Яки, екіжүзділігі сол сәтте көрінсе керек. Нұх (а.с.) да оның сыртқы көрінісіне қарап үкім беріп, оны отбасының толыққанды өкілі ретінде қабыл етті. Сырттай іс-әрекетіне қарап, баға беру әсте күнәға жатпайды. Осы тұрғыдан келсек, Нұх (а.с.) әсте күнә жасамаған. Ол өз міндетін атқарған. Ойлап қараңыздаршы, 950 жыл бойы елін дінге шақырып, сол үшін талай таяқ жеп, келемежделсе де, жігері жасымаған. Сонша жыл ішінде аз ғана адамның иманға келгенін Құран Кәрім:
«Өте аз адам ғана онымен бірге сенген еді» (Һуд, 11/40) деп білдіреді.
Нұх пайғамбар (а.с.) жайлы білгісі келгендер «Нұх» сүресін оқысын. Ұлы тұлғалы пайғамбардың күнә жасаудан мүлде пәктігі бірден аңғарылады. Хақ тағала бізге Пайғамбарымыздың шапағатын нәсіп етсін!» (әмин).
Ибраһим пайғамбар (а.с.)
Пайғамбарлар әкесі Ибраһим Халилуллаһ[8] – жүрегі селт етіп, қорқып көрмеген адам. Отқа лақтырылған кезде, жанбай, саябақта отырғандай күй кешкен алып тұлға. Жан-сарайы жәннатқа толы һәм жүрген жерін жәһаннам болса да, жәннатқа айналдырған таңдаулылардың таңдаулысы. Барлығы Аллаһ елшісіне үмбет болғандығына қуанса, ол хазірет Ибраһимге ұқсағандығы үшін қуанып «Мен Ибраһим атама ұқсаймын» деуде[9]. Енді оның «исмәтінің» күнәсіздік әлеміне саяхат жасап көрелік.
Бейкүнәліктің қандай екендігін содан байқалық.
Ибраһим (а.с.) өмірінде ешқашан жұлдыздарға табынып, күпірлік жасап көрмеген. Оның жұлдыздарға, ай мен күнге қарап қайта-қайта «Уа Раб» (менің Раббым) деуінің, ортақ қосумен, ширк, яки табынумен ешқандай да қатысы жоқ. Енді уақиғаның мәнін тағы да Құран аяттарына үңіле отырып, қарастыралық: «Қас қарайған шақта ол бір жұлдызды көріп: «Міне, мынау – менің раббым», – деді. Жұлдыз жоғалған сәтте: «Мен батқан күйі жоғалып кеткендерді жақсы көрмеймін», – деді. Туған айды көрсетіп: «Міне, мынау – менің раббым», – деді. Ол батып кетісімен: «Раббым мені тура жолға салмағанда, серт етейін, адасушылардан болатын едім», – деді. Шыққан күнді көрсетіп: «Міне, мынау – менің раббым, бұл әлдеқайда үлкен», – деді. Ол көп ұзамай, батып кеткен сәтте: «Ей, халқым! Сөздің турасы, өз басым ортақ қосушылардан әлдеқайда алшақпын», – деп жар салды» (Әнғам, 6/76-78).
Ибраһим (а.с.) дүниеге ханиф болып келді. Аяттағы жұлдыз, ай мен күнге ол тікелей «Раббым» деп айтуы әсте мүмкін емес. Егер осылай деп жорамалдайтын болсақ осы аяттың басында тұрған мына аятты жоққа шығарған боламыз. Аятта:
«Ибраһим әкесі Азарға: «Пұттарды тәңірі деп ойлаймысың? Расында, мен сені және халқыңның ашық күнде жол таппай, адасқанын көріп тұрмын» (Әнғам, 6/74).
«Осылайша Ибраһимға сенушілерден болу үшін көктер мен жердің (ғажайып) мүліктерін көрсеттік» (Әнғам, 6/75).
Осындай терең ойлы және метафизикалық әлемді көре білген пайғамбардың жұлдыздарға уақытша да болса, «Раббым» деп айтуы мүмкін емес. Іші ертегіге толған кітаптар не айтса да, біздің осы пікірімізді өзгерте алмайды. Һәм Ибраһимге (а.с.) мүлік әлемі (физикалық әлем) ғана емес, метафизикалық әлем де көрсетілген. Ол осы арқылы терең иманға жеткен. Тіпті ол терең иманның ең биігі саналған «хаққал-яқин» мәртебесіне жеткен пайғамбар. Сондықтан да алғашқы екі аят хазірет Ибраһимның ақиқатпен қалайша біртұтас болғандығын, яқин иманға қалай жеткендігін айтқан соң келесі аяттар Оның халқына ақиқатты қалай жеткізгендігін суреттейді. Ендеше, мәселенің осы жерінен бастап талдау жасауымыз қажет.
Бірінші: Ибраһим пайғамбардың (а.с.) қауымы жұлдызға табынатын. Айтқандай-ақ, Исламнан бұрын арабтар да «Шира» деп аталатын жұлдызға табынған. Сол заманның астрономиялық мәліметтеріне сүйенсек, өте жарық болғандықтан, жұртшылық Шира жұлдызына құлшылық қылатын. Көне Вавилонда да жұлдызға табынған. Ибраһим (а.с.), алдымен, сонау қашықтан жылт-жылт еткен бір жұлдызға қарады. Жұрттың назарын сол жаққа аударды. Қисынды сөз арқылы оларға болмашы ескерту жасады. Айтқан сөзі өте орынды шықты. Бір ауыз жалған сөз айтпады. Тіпті дәлел келтірген сайын олардың көктегі табынған бір құдайын және жердегі сол құдайының өкілі саналған бір пұтын құлатып жатты. Иә, Ибраһим (а.с.) ақыл мен қисынға сүйеніп, пұттарды біртіндеп жықты. Ол осы пұттарды құлату үшін келген еді.
Кейбір тәпсіршілер «Менің Раббым» сөзінің басында жоққа шығару сауалын қояды[10]. Ендеше, бұл мағына «Менің Раббым осы ма?» яғни, «Жоқ, мүмкін емес» деген сөз. Бұл да осы мәселедегі жорамалдардың бірі. Бірақ айтпақ болған жорамалымыз мынау:
Ибраһим Халилуллаһ қисынды сөзі арқылы бейне бір олардың пұттарын қадірлеген болып, оларды пікірталасқа тартты. Оларды басқаша қарату мүмкін емес еді. «Біздің құдайларымыз жайлы айтып жатыр» деп оған құлақ салып тыңдады. Олар пікір таластыра келіп, ақырында, Ибраһимның (а.с.) уәжіне қалай жығылғандарын білмей де қалды. Бұл да иманның күпірді жеңуінің бір түрі еді.
Иә, жұлдыз, ай мен күн жайлы айтып, көк әлеміне олардың назарларын аударды. Бірақ, бәрінің де ақырының болатындығын айтып ескертті. Яғни, бәрі де келді, көкке көтерілді, ақырында, батып жоғалып кетті. Сондықтан да белгілі бір заңдылыққа бағынып туған, батқан, бар болғаннан кейін қайта жоғалған нәрселер ғаламзатқа үстемдігін жүргізе алмайды. Келіп-кетушілер өздеріңдей келіп-кетушілерге қалай үстемдігін жүргізбек?
Алғашқы сөзінде жұлдыздардың батқанын көрсетіп, «Батып кетушілерді сүймеймін» деп алғашқы ескертуін айтады. Батып кетуші фәни нәрселер жүректе орын алмауы қажет. Маған мәңгілік сүйіспеншілік қажет. Өзіме жанымнан да жақын, жүрегімнің барлық қалауын білетін біреу ләзім.
Сосын алға тағы бір қадам аттайды да, айды көрсетеді. Алайда, көп ұзамай ол да жоғалып кетпек. Олардың зұлымдықтары мен надандықтарын елге төбелерінен дүңк еткізбей, шамдандырып алмай, тікелей айтпай, жанамалап «Егер Раббым маған һидаят бермегенде, мен де залымдардың бірі болар едім» дейді.
Ол келесі кезекте күнге қарайды. Олардың сенімінде күннен артық құдай жоқ. Алдымен, шағындауынан бастап екі пұтты құлатады. Ендігі кезек ең үлкеніне келді. Ол да батып кеткенде, сол жерде тұрғандардың ар-ождандарына қарата: «Мен сендердің серік қосқандарыңнан мүлде пәкпін» дегісі келеді. Иә, ендігі кезек ақырғы сөзге келді. Ибраһим (а.с.) жан-жүрегімен шынайы ағынан жарылып: «Расында, мен жүзімді жер мен көктерді жаратқан Жаратушыға ханиф түрде қараттым. Мен әсте мүшріктерден емеспін» (Әнғам, 6/79) дейді.
Осы ақырғы сөйлемді әуел баста айтқанда, Ибраһимді (а.с.) ешкім тыңдамайтын еді. Алдымен, олардың ұғым-түсініктеріне қарай амал жасады. Олар да оны зейін қойып тыңдай бастады. Шамасы, ол айтар ақиқатын жіңішкелеп жеткізбегенде, мұншалықты табысқа жете алмайтын еді.
Ибраһим (а.с.) «Аллаһтан басқа құдай жоқ» ақиқатын әрбір жүрекке жеткізе білу үшін фәтәнатының қажеттілігіне сай осындай бір әдісті пайдаланды. Ибраһимның (а.с.) осы әдісі, негізінде, Құранның қисынына толықтай сай келеді. Неге сай келмесін? Ол да уахидың қайнарынан қанып ішіп, сол шындықты жеткізуде.
Осы жерде бір мәселеге назарларыңызды аударуды өтінемін. Ибраһим «Мен сендердің ортақ қосқандарыңнан пәкпін» дейді. Араб тілінде бұл есімді сөйлем болып табылады. Есімді сөйлем тұрақтылық пен ұдайылықты білдіреді. Демек, мұның мағынасы: Мен әуел баста да, қазіргі іс-әрекеттерімде де сендердің серік қосқандарыңнан аулақпын. Ендеше, Ибраһим (а.с.) ешқашан шірк мүңкіген сөз айтпаған. Осы айтқандары – пайғамбарлық парасатын ұқтырады. Иә, осы сөздерде оның күнәдан пәктігін былғайтындай дәнеңе де жоқ.
Өлілерді тірілту
Ибраһимнің (а.с.) екінші зәлләсына оның Аллаһ тағаладан өліні тірілтуін сұрауы жатады. Құран Кәрім осы оқиғаны былайша суреттейді: «Ибраһим: «Раббым, өлілерді қалай тірілтесің, маған көрсетші?» – деді. Аллаһ: «Сенбейсің бе?» – дегенде, «Жоқ, сенемін, бірақ көңілім жайлансын», – деді» (Бақара, 2/260).
Ибраһим (а.с.) – Хақ тағаланың мағрипатына тоймайтын қаһарман. Иә, жүрек түңлігі қашан да мағрипатқа ашық осы алып пайғамбар Хақ тағаланың өлілерді қалай тірілтетінін көру арқылы мағрипаттың жаңа бір сатысына көтерілуді қалап: «Болған үстіне бола берсін», – дейді.
Ибраһимнің (а.с.) өлілерді тірілту мәселесінде күмәні болғаны ма? Әсте олай емес. Негізі, ол Хақ тағаланың өлілерді қалай тірілтетінін көргісі келеді. Бар-жоғы осы. Болмаса «Өлілерді тірілтуге сенің күшің жете ме жетпей ме?» – деп тұрған жоқ.
Хақ тағала оның тілегін қабыл етіп, аятта айтылғандай, төрт құсты өзіне үйретіп, сосын оларды бөлшектеп, әрбір бөлігін әрбір таудың басына апарып тастауды әмір етеді. Сосын оларды өзіне шақырғанда, төрт құс та бәз-баяғы қалпында ұшып келетіндігін айтады.
Негізінде, осы жерде Хақ тағала әр көктем сайын қайталанатын қайта тірілту мұғжизасының бірін ғана көрсетуде. Хақ осы ұлы пайғамбарына ілтипат жасап, ішкенде көңілді жадыратар кесені арнайы ұсынған. Ибраһим (а.с.) сол кеседен шәрбатты ішкен сайын ынтызарлығы артады. Осы тұрғыдан алғанда, күмән мен күдіктен ада болған Ибраһим (а.с.) өлілерді қалай тірілтетінін көргісі келіп сұрайды. Болмаса «Қане көрсетші, өлілерді қалай тірілтесің, әлде тірілтуге күшің жетпей ме?» – деп күмәнданып сұрап тұрған жоқ. Бұл бір адамның өзі ұнататын бір суретшіге «менің қасымда тұрып бір сурет салшы, қалайша ғажап салатыныңды тамашалағым келеді» дегені тәрізді. Қайта суретшінің өнерінің ғажаптылығын паш ету мен мойындау бар. Өйткені оның тілегінде үсті-үстіне ынтызар бола бергісі келетін мән жатыр.
Екіншісі: Хақ тағаланың Халим, Сәлим, Әууаһ, Халил тәрізді ерекше қасиеттерімен танытқан Ибраһим пайғамбар (а.с.) сол бір Ұлы Шебердің шеберлігіне қарап ағыл-тегіл жылағысы келеді[11]. Бейне бір осы досына: «Аллаһым, көктемді қайта тірілткеніңде, көз алдымда өлілерді де тірілтші. Мен Сенің осы ұлылыққа толы ісіңді көріп, тамашаға батайын» дегендей.
Сондай-ақ, Ибраһимнің (а.с.) өзі қанағаттанатын деңгейге шыққысы келеді. Жай біреу мағрипат шыңына шыққанда, одан жоғары биіктік жоқ деп ойлайды. Алайда оның шыққан шыңы пайғамбарлар шыққан шыңдардың жанында жай төбе ғана. Міне, Ибраһимнің (а.с.) шыққан шыңы да осындай ұлы шың. Біз тәрізді жандар бір кесе суға шөліміз қанады, олардың шөліркеуі мың кесе кәусар ішсе де басылмайды. Ішкен сайын, іше бергісі келеді. Сондықтан ол Ұлы Жаратушының құдіретін көріп балаша жылайды.
Ибраһим (а.с.) Хақ ісінің ғажаптылығына тоймайтын адам еді. Сондықтан да оның қалауы күмәннің белгісі емес, қайта «Тағы да болса, Аллаһым, мағрипатыңды бере түс» дегенінің белгісі еді. Бухари мен Муслимдегі бір хадисінде Пайғамбарымыз: «Егер Ибраһимнің (а.с.) осы қылығы күмән болса, сол күмәнға оған қарағанда біз әлдеқайда лайықпыз»[12], – дейді. Яғни, егер бізде өлілерді тірілтуге қатысты ешқандай күмәніміз жоқ болса, мұндай күмән Ибраһимде (а.с.), әлбетте, жоқ деген сөз.
Ибраһимнің (а.с.) үш «тағриды»
Ибраһимнің (а.с.) «исмәтін», яғни күнәдан пәктігін айтқанда, оған қатысты үш «тағридты»[13] айта кетуді жөн санап отырмыз. Өйткені тақырыбымыз – жалпы мағынадағы пайғамбарлардың бейкүнәлігі. Алайда, жалған – үлкен күнә. Сондықтан да пайғамбардың жалған сөйлеуі – оның күнәдан пәктігі мен сенімділігіне қайшы келетін нәрсе. Иә, «жалған – кәпірдің сөзі». Сол себепті жалғандық иман тұрған жүректерден ешқашан орын ала алмайды.
Бір хадисте Пайғамбарымыз: «Ибраһим өмірінде үш рет бұрыс сөз сөйледі», – дейді[14]. Осы хадистегі «кәзиб» сөзі жалған емес, «тағрид» мағынасында айтылған. Бұл сөздің сөздіктегі мағынасын ғана алып қарасақ, бұл мағынаға келмейтін тәрізді көрінуі мүмкін. Бірақ, нәтижеде дұрыс болып шығатынын тақырыпты талқылаған кезде көз жеткізуге болады. Оның осы сөздері хақында айтылғанда, мәселе ап-айқын білінеді.
Әрбір сөзге айрықша назар аударған дұрыс. Хазірет Ибраһимнің осы үш сөзі сырттай қарағанда, жалған тәрізді болып көрінгенмен, аздап назар аударып қарайтын болса, сөздерінің өтірікке жатпайтындығы аңғарылады. Біз осындай сөздерді «тағрид» деп атаймыз.
Пайғамбарымыз да әзілдеген. Бірақ айтқан сөздері қашан да шындық болған. Мысалы, Әнәске (р.а.) «Ей, екі құлақты!»[15] деген. Әлбетте, Әнәс (р.а.) екі құлақты. Бір әйелге: «Ей, ерінің көзінде ағы бар әйел» дегенде, әлгі әйел «Пайғамбарым, менің ерімнің көзінің ағы жоқ», – дейді. Аллаһ елшісі сонда: «Әр адамның көзінің ағы бар» деп айтқан сөзінің өтірік еместігін меңзейді. Және бір қартаң әйел келіп: «Пайғамбарым! Дұға етші! Жәннатқа кіргім келеді» дегенде, Хақ елшісі әзілдеп, «кәрілер жәннатқа кірмейді», – дейді. Қартаң әйел сөздің астарын түсінбей қатты қайғырады. Тұрып кетіп бара жатқанда, Пайғамбарымыз сөзінің астарын түсіндіріп, оны қуантады. «Кәрілер жәннатқа кәрі күйінде емес, жас болып кіреді», – дейді[16].
Пайғамбарымыз әзілдеген кезде де, сөзді абайлап айтудың қажеттілігін айтады. Иә, олардың мәртебелері әзілдеп болса да, жалған айтуды көтере алмайтын еді. Олар адамдардың көшбасшылары болғандықтан, бар іс-әрекеттері арқылы өнеге көрсетуі қажет. Олардың әзілдерінің арасына бір ауыз жалған сөздің қосылуы өзгелердің кәдімгідей жалған сөйлеуіне жол ашады.
Ибраһим (а.с.) – тумысынан ханиф әрі пұттардың дұшпаны. Пайғамбарлық міндет жүктелместен бұрын пұттармен де пұтқа табынушылармен де күрескен. Тіпті бір күні өзі бел байлап, үлкенінен басқа барлық пұттарды қиратып тастайды.
Сол заманның адамдары жұлдыздарға қарап, күнделікті қылықтарына баға беретін. Өйткені олардың ұғымдары бойынша құдайлар көк пен жердің арасында. Ал көктегі жұлдыздар адамдардың тағдырына үстемдігін жүргізеді деп сенген. Ибраһим (а.с.) көктегі жұлдыздарға қараған болып, халқына өзінің түпкі ойын жіңішкелеп, бірте-бірте жеткізуге ниеттенеді.
Жұлдыздарға қараған соң: «Мен науқаспын мағынасында «инни сәхиим» (Саффат, 37/89) дейді. Бұл алғашқы оқиға, алғашқы «тағрид» еді. Неге екендігін сәл кейінірек түсіндіреміз. Екінші тағриды мынау: Пұттарды қиратып, ең үлкенінің мойнына балтаны іліп қояды. Одан: «Құдайларымызды кім қиратты?» – деп сұрағанда, ол үлкен пұтты көрсетіп: «Бәлкім, мынау шығар! Үлкендері осы ғой, содан сұраңдар!» – дейді (Әнбия, 21/63). Үшіншісі, Құранда тікелей айтылмайды. Жарына «Сенен кімсің деп сұрағанда, менің қарындасым екенімді айт»[17] – дейді. Ибраһимнің (а.с.) айтқан үш тағриды, міне, осы. Енді осы оқиғаларды талдау арқылы оның күнәдан пәктігін саралап көрейік.
«Мен науқаспын!»
Бірінші оқиға Құран Кәрімде былайша айтылады: «Күдіксіз, Ибраһим де Нұхтың даңғыл жолында. Өйткені Ибраһим Раббысына ынталы жүрекпен келген еді. Сол уақытта әкесіне де, еліне де: «Неге табынасыңдар?» – деді. «Аллаһтан өзге жалған тәңірлерді қалайсыңдар ма?» «Әлемнің Раббысына байланысты не ойларың бар?» Сонда Ибраһим жұлдыз жаққа назар аударып: «Мен науқаспын», – деді. Сонда елі оған ту сыртын беріп кете барды» (Саффат, 37/83-90).
Ибраһим (а.с.) осы «Мен науқаспын» сөзімен өзінің мазасыз халін меңзеген еді. Ол тумысынан пұттарды жек көретін. Олардың көзін жоймайынша, бұл дертінен айығу қиын еді. Ол «мен мазасызбын» деді. Жанындағылар болса, оның бір жері ауырып тұр екен деп кетіп қалады. Болмаса, оны қояр да қоймай, діни рәсімге апармақ болады. Негізінде, пұттарды қиратушы Ибраһим (а.с.) неге мазасызданғандығын көрсетті. Бірақ ол тағрид арқылы олар басқаша түсінетіндей сөз айтты. Асылында, сөзінде зәредей жалған жоқ. Алайда көпшілік Ибраһимнің (а.с.) негізгі мақсатын білмегендіктен, оның сөздерін басқаша ұқты. Негізі, олар саналы болғанда, Хаққа құлақ қойып, оны ұғатын еді. Иә, олар өмір-бақи қасарысып, бір сәт болсын ақиқатқа назар салғылары келмеді. Міне, нағыз қателік те осында жатыр еді.
Ибраһимнің (а.с.) сөзі тағрид еді. Бірақ Ол өзінің осы тура сөзі үшін махшарда да іштей мазасызданып, өздерінен шапағат сұрап келгендерге: «Мен өмірімде үш рет жалған сөйледім. Сондықтан да шапағатшы болуға лайық емеспін»[18], – дейді.
Ибраһимнің (а.с.) өмірінде бір рет айтқан («Мен мазасызбын») тәрізді тағридін қазіргі кезде «дін қызметкерлерінің» (өзгелерді айтудың қажеті жоқ) күніне бірнеше мәрте кейде амалсыз, кейде білмей айтқандарымен салыстырсақ, Ибраһимнің (а.с.) тағридында қаншалықты күнәдан пәк екендігі айқын аңғарылады.
Иә, ақиқатқа өкіл болған мұсылмандар мейлі қоғамдық, мейлі жеке өмірінде болсын, әсте жалғанға ермеуі қажет. Бұл – сенімділіктің алғашқы шарты. Туралықтың туын ұстаған пайғамбарлардың қаншалықты сақтық жасайтындарын байқаған боларсыздар. Әсіресе, сол бір пайғамбар тікелей хазірет Мұхаммед алейһиссәләмнің атасы Ибраһимнің өзі (а.с.) болса...
«Бәлкім, қайратқан сол шығар»
Екіншісі: Осы оқиға Құран Кәрімде былайша айтылады:
«Сол уақытта ол әкесі мен еліне: «Сендер табынған мына мүсіндерге қалай табынасыңдар?» – деді. Олар: «Аталарымыз да осыған табынатын», – деді. «Рас, сендер де, аталарың да адасып жүрсіңдер», – деді. Олар: «Сен бізге шын сөйлеп тұрсың ба? Әзілдеп тұрсың ба?» – деді. «Дұрысы, Раббыларың – көктер мен жердің Раббысы. Барлығын сол жаратты. Мен де осы шындыққа куә болушымын», – деді. «Аллаһ тағалаға ант етемін! Сендер бұрылып кеткеннен кейін, әлбетте, пұттарыңды жоямын» (деді). Кейін барлығын қиратып, шамасы, осыдан сұрасын деп үлкен пұтқа тиіспеді. Олар: «Бұны тәңірлерімізге кім істесе де, анық залым екен», – десті. «Ибраһим деген бір жігіттің осыларды сөз қылып жүргенін естідік», – десті. «Оны көруі үшін адамдардың көз алдына алып келіңдер», – десті. «Әй, Ибраһим! Осыны тәңірлерімізге сен істедің бе?», – десті. «Бәлкім, олардың үлкені істеген шығар? Егер сөйлей алатын болса, олардан сұраңдар», – деді (Әнбия, 21/51-63).
Халқы Ибраһимнен (а.с.): «Ей, Ибраһим! Мына тәңірлерімізді қиратқан сен бе?» – деп сұрайды. Сонда ол: «Бәлкім, мынау жасаған шығар?»,– дейді. Алғашқы сөзі осы жерде аяқталады. Негізі, Құран Кәрімде де «Бәлкім, мынау жасаған шығар?» сөзінен кейін тоқтау бар. Осы аятты оқығанда, аздап кідіріс жасау қажет.
Ибраһим (а.с.) «һуә», яғни «ол» деп өзін меңзейді. Бірақ, сөзін шешендетіп олардың назарларын пұтқа аударады. Негізінде, осы жерде екі бөлек сөйлем айтылған. Бірақ айтылғанда, осы екі сөйлем бірігіп кеткен. Сондықтан да тыңдаушылары оның айтқан сөздеріне жете мән бермеген. Бірінші сөйлем «Бәлкім, мынау жасаған шығар?», екінші сөйлем «Міне, үлкендері». Енді екі сөйлем қосылғанда: «Міне, үлкендері, сол жасады» деген мағынаға келіңкірейді. Мұны арабтың шешендік өнерінде «тағрид» дейді. Сонымен қатар, осы жерде күпір мен пұтқа табынушылықты келеке ету де бар. «Үлкендері мынау» дегенде, Ибраһим (а.с.) олардың саналарының таяздығын келемеждеген. Бірақ олардың саналарына пұтқа табынушылық әбден сіңіп кеткендіктен, мән-жайды терең түсінуге шамалары жетпеді. Олардың пұттарына «үлкен» деу арқылы Ибраһим (а.с.) нені меңзеп тұрғандығы олар үшін беймәлім күйде қалды.
«Бауырым»
Үшінші оқиғада жалғандықтың тозаңы да жоқ. Тіпті оны «тағрид» деп те айта алмаймыз. Айтқан сөзі айқын және тура. Егер Нәмруд[19], яки оның адамдары сұрайтын болса, Сара анамыз да: «Мен оның бауырымын», – деп айтпақ. Яки, Ибраһимнен (а.с.) сұрайтын болса, Сараны «бауырым» деп таныстырады. Өйткені Ибраһим (а.с.) өзінің жары екендігін айтатын болса, Сара анамызға жамандық жасауы мүмкін еді. Сонда жары мен Ибраһим (а.с.) қиыншылыққа душар болмақ. Бірақ Ибраһимнің (а.с.) осы мәселеге қатысты айтқан сөзі де шындық. Өйткені Хақ тағала мұсылмандарды тұтастай бауыр санайды (Хұжырат, 49/10). Иман келтірген жандардың алғашқы бірліктері иманға қатысты. Осы арқылы бір-біріне жақын болмағандар бір ата-анадан болса да, бауыр саналмайды. Алайда заман мен мекен алшақтығы имани бауырластыққа тосқауыл емес. Иман келтіргендер – бір-біріне бауыр. Бұл тұрғыда әйел-еркек деп бөліп-жаруға болмайды. Өзге жақындықтар осы бауырластықтан кейін келеді. Ер кісі әйелімен ажырасса, араларындағы ерлі-зайыптылық қарым-қатынасы жоғалады. Бірақ имани бауырластық сақталады. Ибраһим (а.с.) осы ең ұлық жақындыққа назар салып, Сара анамызға «бауырым» деген. Бұл – оның жүрегінен жарып шыққан шынайы пейілі, тура сөз. Тереңірек үңілсек, бұл «тағрид» та емес. Бірақ көңілдері тұмшаланған бейбақтар мен құлақтары мұндай нәзік жоралғыны ести алмайтындар мұны ешқашан түсіне алмайды. Осы тақырыптың бізге беретін дәрісі мынау: 1) Ибраһим (а.с.) әсте жалған айтпаған. 2) Пайғамбарлардың жолымен жүрген мүміндер де қашан да бойларын жалғаннан аулақ ұстауы қажет. Негізі нағыз мұсылман байқаусыз бір харамға қарағаны яки бір ауыз жалған айтқандығы үшін өмір бақи азап шегіп, көз жасын төгеді. Қандай деңгейде болсын, тек рухани дәрежесі биік жандар ғана жолбасшы бола алмақ.
Әкесіне дұға жасауы
Енді Ибраһимнің (а.с.) әкесі үшін жасаған дұғасына қатысты айтылатын «зәлләге» назар аударайық:
Ибраһим (а.с.) адасқан әкесі үшін неге Хақ тағаладан кешірім тілейді? Жаратушыдан жеткізген хабарларын қабылдаған жандармен шектеліп, тоқтауы қажет емес пе еді? Неге сонша иман келтірмеген әкесінің кешірілуі үшін шыр-пыр болып, Аллаһ тағалаға мұнша жалбарынып, дұға етті. Бұл қателік пе? Қателік болса, қателіктен пәк саналған пайғамбарға мұны қалай жарастыруға болады? Мұнысы осындай болса, басқа мәселелерде де қателік жасамағандығын біз қайдан білеміз? Қалай ғана біліп, толықтай сеніп, соңынан ілесе аламыз? Міне, кешегі дінсіздер мен бүгінгі кәпірлер және күмәнданушылардың таусылмайтын сауалдарының негізі осы!
Ибраһим (а.с.) дұғасында: «Әкемді де кешір. Сөзсіз, ол адасқандардан»,– дейді (Шұғара, 26/86). Ибраһимді (а.с.) осы дұғаға итермелеген іс-әрекетті де Құран Кәрім былайша баяндайды: «Ибраһимнің әкесі үшін жарылқау тілеуі, оған берген бір уағда бойынша ғана еді. Өзіне оның Аллаһтың дұшпаны екені білінген кезде, одан безді. Расында, Ибраһим қажырлы әрі жұмсақ мінезді еді» (Тәубе, 9/114).
Ибраһим (а.с.) әкесіне сөз берген еді. Құран мұны:
«Расында, сендерге Ибраһим және онымен бірге болғандар бір көркем өнеге болды. Сол уақытта олар елдеріне: «Сендерден де, Аллаһтан өзгеге табынғандарыңнан да бездік. Сендермен арамызға мәңгілік дұшпандық, өштік басталды. Сендерге Аллаһ тағаланың бірлігіне иман келтіргенге дейін қарсымыз» деген. Бірақ Ибраһимнің әкесіне: «Әрине, сен үшін жарылқау тілеймін. Алайда, Аллаһтан келетін нәрсеге шамам жетпейді» деген болатын» (Мүмтахина, 60/4).
Құран Кәрім Ибраһимнің (а.с.) әкесінің адасқан жан екендігін танытады. Әкесінің мұндай болуы Ибраһим (а.с.) үшін әсте кемістік емес. Пайғамбарымыздың ата-бабалары арасында да толық тәухидке жете алмағандардың болғандығын айтуға болады. Әбдулмуттәлиб, Хәшім, Луейлердің қандай тәухидтік түсініктері бар екендігін білмеймін. Бірақ «фәтрәт»[20] заманында өмір сүргендіктері үшін «фәтрәт» заманының адамдары тәрізді есеп беретіндігін нық сеніммен айта аламыз. Сонымен қатар, оларда болуы мүмкін кемшіліктер Пайғамбарымыздың пайғамбарлық міндетпен жіберілуіне кедергі емес.
Иә, алдымен, мынаны жақсы біліп алайық. Азар Ибраһимнің (а.с.) әкесі болса, Ибраһим (а.с.) оның адасқандығын ашық айтқан болса, мұнан Ибраһимнің (а.с.) пайғамбарлығына келіп-кетер ешқандай зияндығы жоқ. Кейде Хақ тағала Азардан Ибраһимді (а.с.), ал кейде Нұх (а.с.) тәрізді ұлы рухтардан Кенан сияқтыларды жаратады. Халықтың тілімен айтқанда, жақсыдан жаман, жаманнан жақсы да туады. Аллаһ тағала өліден тіріні, тіріден өліні шығарады. Оның құдіреті бәріне жетіп асқаны тәрізді ешкім де Одан есеп сұрай алмайды. Иә, Ол Азар тәрізді өліден Ибраһимдей (а.с.) басқаларға өмір сыйлайтын, бір тіріні жаратуы мүмкін. Осылайша жаратып, оны екі алтын шежіренің қайнар көзі жасауы мүмкін. Иә, Ибраһимнің (а.с.) екі ұлы да пайғамбар. Ысқақтың (а.с.) нәсілі Иса алейһиссәләмға барып тірелсе, Исмайыл алейиссәләмның нәсілі де екі әлем Сардары арқылы әлем жаратылысының мәніне айналды.
Екіншісі: Ибраһимнің (а.с.) әкесіне дұға етуі – табиғи нәрсе һәм адамгершілік белгісі. Айтқандай-ақ, Пайғамбарымыз да көкесі Әбу Тәліпті бар ықыласымен дінге шақырған. Кейіннен тіпті: «Егер тыйым салынбаса, сен үшін үнемі кешірім тілеймін»[21], – деген. Әбу Тәліп оны қырық жыл бойы бауырына басып, қиын сәттерде оның жанынан табылған. Оның барлық қиыншылықтарын бөлісіп, тіпті құрайыш бойкот жариялағанда да, оны жалғыз тастамаған. Аллаһ елшісіне өмір-бақи мұншалық қызмет еткен көкесін жатпай-тұрмай дінге шақырып, оның мұсылман болуын қалауы қаншалықты қисынды болса, Ибраһимнің (а.с.) жасаған дұғасы да соншалықты қисынды. Өйткені оның дүниеге келуіне әкесі арқау болған. Кемеліне келгенге дейін оны өсіріп-тәрбиелеген. Сондай-ақ, пікірлері алшақ болса да, Ислам діні ата-анаға «уһ» деп те айтуға тыйым салған (қараңыз; Исра, 17/23).
Үшіншісі: Тәблиғ – пайғамбардың жаратылыс мақсаты. Тура жолға салу олардың қолынан келер іс емес. Олардың міндеті – ақиқатты үнемі айтып түсіндіру және осы жолда барлық адал тәсілдерді пайдалана білу. Ибраһим (а.с.) де осы мағынада әкесінің жүрегін жұмсартып, оның көңілін тура жолға әзірлегісі келген. Оның уәде еткен дұғасын да осы тұрғыдан ұғу керек. Өйткені дұға да тура жолға түсіретін көптеген себептердің бірі. Ешбір адам жайында ол иман келтірмейді деп, үмітсіздігіне салынбау қажет. Өйткені Бақара сүресінің алтыншы аятында айтылғандай, кейбір кәпірлердің тура жолға түсері неғайбыл болғанынан қарамастан, Хақ елшісі Әбу Жәһіл, Әбу Ләһәб, Ибн Әбу Муайт тәрізді қасарысқан жандарды тура жолға шақырған. Тура жолға салу Аллаһтың қолында. Ибраһим (а.с.) осыған терең сенгендіктен әкесіне осы дұғаны арқау етіп тура жолға келуін қалаған. Мұнда да Хақ тағалаға деген терең иман жатыр. Бірақ ол Жаратқанның қалауын білген кезде дереу дұға етуін доғарып: «Үстем ерік Аллаһ тағалаға ғана тән» деген.
Ибраһимнің (а.с.) міндеті елге дінді тәблиғ ету еді. Ендеше, әкесін бұдан тыс қалдырудың ешбір жөні жоқ. Сонымен қатар ет жақындығын ескерсеңіз, оның ұлы ретінде, әрі пайғамбар ретінде әкесін қалайша жамандыққа қисын?! Әкесінің бас имес дөрекілігіне қарамастан, Ибраһим пайғамбар «Әкешім, әкешім» деп оны ақиқат жолына шақыруын әсте тоқтатпады. Бұл мәселе Құран Кәрімде ап-анық баяндалған:
«Кітаптағы Ибраһимді есіңе ал. Негізінде, ол турашыл пайғамбар еді. Сол уақытта әкесіне: «Әй, әкетайым! Меңіреуге, сондай-ақ, өзіңе пайдасызға неге табынасың?» – деді. «Әй, әкетайым! Расында, сенде жоқ ілім менде бар. Сондықтан, маған ілес. Сені тура жолға салайын». «Әй, әкетайым! Шайтанға табынба! Өйткені, шайтан Аллаһ тағалаға қарсы болған». «Әй, әкетайым! Аллаһ тағала саған азап жіберіп, шайтанға дос болып қалуыңнан қорқамын» (Мәриям, 19/41-45).
Иә, Ибраһим (а.с.) өзгелерге айтқан иләһи хабарды әкесіне де жеткізді. Қандай бала өз әкесінің тура жолға түсуін қаламайды дейсің?! Әсіресе, ол адам Ибраһим (а.с.) тәрізді өте жұмсақ, биязы, ақ пейілді пайғамбар болса...
Төртіншісі: Кейбір тәпсіршілер араб тілінде «әбу» сөзінің «ата» мағынасына келетіндігіне назар аударады. Соған қарай Ибраһимнің (а.с) «йа әбәти» деп атаған адамның өз әкесі емес, атасы яки немере ағасы, я болмаса басқа бір жақыны болғандығын айтады[22]. «Әбу» сөзінің көпше түрі «әәбау» Құран Кәрімде де кездеседі. Бұл жерде «ата-бабалар» мағынасында берілген.
Мысал ретінде, Жүсіп пайғамбардың (а.с.):
«Ата-бабаларым Ибраһим, Ысқақ және Жақыпқа ұйыдым» дегенін (Жүсіп, 12/38) келтіруге болады. Міне, осы жердегі «әәбә-и» сөзі «аталарым» мағынасында берілген. Әсіресе, «әл-Әәбәу әууәлуунә» сөз тіркесі Құранда көп кездеседі. Бұл сөз «Алғашқы аталар» деген сөз[23]. Ендеше, Ибраһим (а.с.) – Азардың ұлы емес, оның немересі, яки, жиені. Айтқандай-ақ, бір риуаятта ол – Тарахтың ұлы[24]. Бұл мәселеде басқа да топшылаулар болуы мүмкін. Ендеше, Ибраһим (а.с.) әкесінің қыспағында қалған немесе оның адасқандығын білген соң ол үшін кешірім тілеген адам да емес. Құран Кәрім оның бір дұғасын бізге былайша жеткізеді: «Раббымыз, мені, ата-анамды және исі мұсылмандарды есеп күні кешірім ет!» (Ибраһим, 14/41). Осы жерде ата-ана мағынасында «уәлидәййа» сөзін берген.
Мәселеге осы жағынан қарайтын болсақ, Ибраһимнің (а.с.) биязы, күнәсіз, исмәт иесі ұлы пайғамбар екендігі айқын көрінеді. Ол – қашан да ақиқатты айтып, үнемі хақ туының астында болған аяулы жан.
Ибраһим (а.с.) – тәухидшіл әрі Жаратқанға терең мойынсұнған жан. Сондықтан да оған «дос» деген ерекше мәртебе берілген. «Аллаһ тағала Ибраһимді дос етіп алды» (Ниса, 4/125) мағынасындағы аят осы достықты баяндайды. Ол Хақ тағаланың әмірін басына қандай күн туса да, қалтқысыз орындаған. Оған «ұлыңды құрбандыққа шал» (Саффат, 37/102-103) деген әмір келгенде, бір сәт те кідірмеген. «Жарың мен ұлыңды шексіз шөлейтке таста»[25] деген әмір келгенде де, дереу жарлықты екі етпей орындап, артына бұрылып та қарамай кеткен. Өзі отқа тасталғанда да, селт етпеген. Ол ол ма, періште көмектеспек болғанда, Хақ тағаланың досы оның ұсынысын қабылдамай, «Ол – бәрін білуші» деп жауап қайтарған. Әлбетте, оның жансарайын жайлы еткен (бәрд уә сәләм) осы мойынсұнушылық жан шыдатпас оттың өзін салқын саяға айналдырған[26].
Ибраһим Халилуллаһ (а.с.), міне, осындай ардақты пайғамбар болатын. Осының бәрін ысырып тастап, оны күнә жасады деу, ашығын айтқанда, нағыз надандықтың өзі.
Асылында, барлық нәрсенің ақиқатын бір Аллаһ тағала біледі.
Абыройлы Жүсіп (а.с.)
Қазіргі Тәурат – Жүсіп пайғамбар (а.с.) жайлы жалаға толы, бұрмаланған кітап. Онда Жүсіпті (а.с.) адамдардың ең жаманы етіп көрсеткен. Алайда ол түрі де, мінезі де пәк, жібектей есіліп тұратын нәзік жанды пайғамбар болған. Өзге пайғамбарлар тәрізді ол да «исмәт» күнәсіз сипатымен ерекшеленген.
Бірақ біздің кейбір тәпсіршілеріміз байқамай, Тәуратқа, яки, бұрынғы діндерге сүйеніп, ұлы Пайғамбарға жараспайтын және оның күнәсіздігіне күйе жұқтыратын сөздер айтқан. Біз басқа пайғамбарлар тәрізді Жүсіпке (а.с.) қатысты оқиғаларды Құраннан қарап, оның абыройы мен бейкүнәлігін Құран аяттары арасынан табуға тырысамыз. Әлбетте, осы зерттеудің мақсаты соларды көрсетіп беру ғана. Себебі, бұл мәселе Құранда айқын айтылған. Кез келген адам «Жүсіп» сүресінің мағынасына терең бойласа, сөзіміздің дұрыстығына көз жеткізеді. Әлбетте, онда да аталмыш аяттарды теріс топшыламайтын болса ғана.
Жүсіпті (а.с.) балалық шағында бауырлары алдап апарып, айдаладағы бір құдыққа тастайды. Оны сол жерден өтіп бара жатқан керуеншілер тауып алып, құлдыққа сатып жібереді. Оны Мысырдың бір уәзірі сатып алып, өз баласындай бауырына басады. Жүсіп балалық шақтан бозбалалық шаққа жеткенде, уәзірдің жары Жүсіпке ғашық болады. Құранда айтылғандай, күндердің бір күнінде үйінің есіктерін тарс бекітіп, оған жақындағысы келеді. Бірақ көңілі таза Жүсіп (а.с,) оның мына ұсынысынан шошып, есікке қарай ұмтылады. Бірақ, әлгі әйел оның артынан қуып жетіп, ұстап, жібергісі келмейді. Жүсіп (а.с.) жұлқынып қашпақшы болғанда, көйлегі жыртылып кетеді. Осы кезде есік ашылып, үй иесі уәзір кіріп келді. Осы сәтте Жүсіп (а.с.) тағы бір сынаққа тап болады. Өйткені, әйел күйеуін көре сала Жүсіпке жала жаба бастайды. «Әйелге жамандық жасағанның жазасы қандай? Зындан мен азап емес пе?» (Жүсіп, 12/25) дейді. Бұл – нағыз күйдіргі жала. Бірақ, әйел осы негізсіз жала арқылы өзін де ұстап беріп жатты.
Енді осы оқиғаны аяттардан қарап, Жүсіптің (а.с.) «исмәтіне», яғни, күнәсіздігіне дәлел болған ерекшеліктерге үңілейік:
«Жүсіп тұрған үйдің әйелі онымен көңілдес болуды қалап, есіктерді бекітті: «Қане, кел бері!» – деді. Жүсіп «Аллаһ тағалаға сыйынамын. Ол (ерің) қожайыным, мені жақсылығына бөледі. Сөз жоқ, залымдар құтылмайды», – деді (Жүсіп, 12/23).
Алдымен, осы жерде айтылар мәселе мынадай: Құран ғайбаттамайды. Әйелдің есімін де айтпайды. Тек оны шаңырақтың жары деп қана жеткізген.
Барлық есіктерді жапқан кім? Әлгі әйел. Алғашқы үн қатқан да әйел. Артынша сол бір абыройлы тұлғаның дауысы көтеріліп: «Аллаһ тағалаға сыйынамын», – деді. Жүсіп (а.с.) осы тақуалығы арқылы қияметке дейінгі барлық жастарға үлкен ерік-жігерін көрсетіп, өнеге бола білді.
Аятта Жүсіптің (а.с.) әйелдің ұсынысына қарсы шыққандығы ашық айтылған. Жүсіп (а.с.) «Раббым» дегенде, шамасы, ол Хақ тағаланы меңзесе керек. Күнә жасау – Оның өзіне берген мұншама нығметтерге көз жұмып, ынсапсыз болу деген сөз. Ынсапсыздар ақыреттегі жазадан құтыла алмайды. Немесе осы жердегі «Раббым» деп, әйелдің ерін меңзеуі де ықтимал. Алдында айтылған «Оған жақсылап қара» сөзін ескерсек, шындығында, әйелдің күйеуі Жүсіпке үйіп-төгіп жақсылық жасаған. Осы жақсылықтарды Жүсіп аяққа таптап, қалай ғана ынсапсыздық жасай алады?
Осы жердегі назар аударарлық маңызды бір мәселе: Жүсіп (а.с.) мырзасының, яки Хақ тағаланың өзіне берген шарапаты үшін күнәдан қашқан жоқ. Бұл мәселенің негізгі бір жағы ғана. Әйелдің түсінігіне қарай айтылған сөз. Алайда, Жүсіптің (а.с.) күнәдан қашуының себебі – алғашқы сөзінде тұр: «Аллаһ тағалаға сыйынамын». Ендеше, оның күнәдан қашуы тікелей Аллаһ тағаладан қорқуына қатысты. Ақылға қонымды тақуалық та осы.
Күнәнің қайда апарып соқтыратынын Жүсіп (а.с.) жақсы біледі. Күнә – қиянат, шектен шығу деген сөз. Бұл дүниеде де, ақыретте де қасіретке душар етеді.
Жүсіп (а.с.) хақында үстірт қарағанға қате боп көрінетін бұл аят әлгі аяттың артынша айтылған «Расында, әйелдің оған ойы кетті және бұған тырысты да. Егер Раббының дәлелін көрмесе, Жүсіп те одан ой қылған болар еді» аят (Жүсіп, 12/24).
Аяттың мағынасын айтпай тұрып, кейбір сөздерге тоқтала кеткеніміз жөн. Аят мағынасын теріс түсінуге итермелеуі мүмкін сөз – «һәммә» сөзі. «һәммә» етістігі – өткен шақты білдіреді. Бұл сөздің әр түрлі мағыналары бар кісінің жағдайына қарай осы мағыналардың бірін таңдауымызға тура келеді. Тіл білімі заңдылығы бойынша сөздің негізгі және тура мағынасы алғашқы кезектегі мағына. «һәммә» сөзінің – алғашқы мағынасы – «Ақләқа», «хәзәнә» мағыналары. «Ақләқа» сөзі «күйзелу, қайғыру, ынтызар болу, күйіп-жану» мағыналарына саяды.
Осы етістікті Зылихаға қатысты алатын болсақ, «Зылиха Жүсіп (а.с.) үшін күйіп-жанды, күйзелді, аһ ұрып қайғырды» деген мағынаны білдіреді. Әлбетте, Жүсіп (а.с.) өз әлемінде аһ ұрып, күйіп жанып қайғырды. Өйткені, ол – осы шаңырақтың тұтқыны. Қашып та құтыла алмайды. Ұстап алады. Әйел оған жете алмадым деп күйіп-жанса, Жүсіп (а.с.) күнә жасап қоямын ба деп, күйзеліп, күйіп-жанып жүр. Раббысы Аллаһ тағала оған дәлелін көрсеткенге дейін өзінің күнәдан қорғалатынын білген жоқ. Иә, Аллаһ тағала оны шапағатымен жебеп жүрді. Алайда, Жүсіп (а.с.) қандай да бір сынаққа тап болғанда, оның арты неге соқтырады деп күйзеліп бітетін еді. Меніңше, алдымен қозғайтын мәселе осы. Осы тақырыпқа қатысты тәпсірлер де дәл осы тұсты негізге ала отырып, қайтадан қаралғаны абзал.
Екіншісі: Зылиха жатпай тұрмай, күндіз-түні мақсатына жетуге асығып, сол жолда өзінің барлық қажыр-қайратын жұмсап әлек болды. Иә, ол өзінің алдына мақсат қойды. Жүсіп (а.с.) сөзсіз өзінікі болуы тиіс еді. Оның есіл-дерті – осы. Айтқандай-ақ, басқа бір аятта оның халін: «Ғашықтық жүрегін жарды» деп білдіреді (Жүсіп, 12/30). Жүсіптің (а.с.) халін: «Міне, оның бойын жамандықтан осылайша аулақ қылдық. Өйткені, ол біздің ықыласқа жеткен құлдарымыздан еді» (Жүсіп, 12/24) деп, абырой мен «ихсанға» толы сөздермен айтқан.
Аятта өткен «мухлас» сөзі де аса маңызды. Иә, «мухлис» бар, сонымен қатар «мухлас» та бар. Жүсіп (а.с.) «мухластан» саналған. Әрбір пайғамбар мухласқа жатады.
Мухлис – ықыласты адам деген сөз. Ол жасаған барлық ісін Аллаһ тағала үшін жасайды. Күллі амалдарын тек Хақ тағаланың разылығын күтеді. Осы тұрғыдан шынайы түрде әрқашан Аллаһ тағалаға беріктігін іздеген адамды «мухлис» деп атаймыз. Бірақ, байқағанымыз ол әлі іздену үстінде болатын. Әлі жолда жүр. Мухлас – күллі уайымнан құтылып, ықылас шыңына жетіп тақ орнатқан нағыз қаһарман. Ол «мухлистің» жолын әлдеқашан жүріп өтіп, ақырында сапарын «сәйір миналлаһпен» аяқтаған. Міне, осындай адам біздің жасайтын пенделіктерден мүлде ада болмақ. Жүсіп те (а.с.) осылардың қатарына жатады. Ендеше, мухлисқа да жараспайтын қылық қалайша мухлас болған абыройлы Жүсіпке (а.с.) жараспақ?
Сондай-ақ, Құран «Міне, біз «мухсиндерді осылайша сый-сияпатқа бөлейміз» (Жүсіп, 12/22) деп, Жүсіптің (а.с.) «мухсиндердің бірі екендігіне ишарат етеді. Біз иман жолы арқылы амалға, амал арқылы нағыз иманға жетіп, ақыр соңында ғана «ихсан» мәртебесіне жете аламыз. Біздің ең ұшар шыңымыз пайғамбарлар үшін ең алғашқы қадам болып саналады.
«Ихсан – бейне бір Аллаһты көріп тұрғаныңдай құлшылық етуің. Себебі, сен Оны көрмесең де, Ол сені көруде»,[27] – хадисінде де айтылғандай, Аллаһ тағаланы көріп тұрғандай, құлшылық жасау. Міне, біз үшін ең ақырғы мәртебе болған осы шыңға пайғамбарлар әуел баста иелік еткен. Ендеше, пайғамбарлар жайлы сөз еткенде мәселеге қашан да осы тұрғыдан қарау қажет. Ал оларды өзімізбен салыстыратын болсақ, қателікке ұрынып, шындыққа жете алмаймыз.
Зылиха мен Жүсіп (а.с.) – екі бөлек әлемнің адамдары. Бірі – ғашықтық дертіне шалдығып, өз-өзіне ие бола алмай, сезімге берілген адам, бірі – ақыретке көз тігіп, «ихсан» санасына жеткен һәм ықыласқа толы пайғамбар. Әлбетте, ол да өз әлеміне тоқтаусыз қанат қағып, діттеген жеріне тезірек жетуді қалайды.
Осылардың екеуіне де «һәммә» сөзі қолданылған. Бірақ, берілген осы сөздің мағынасын екеуінің мақсатына қарай талдасақ, екі түрлі ұғымға кезігеміз. Иә, «һәммә» сөзіне олардың өз өлшем, құндылықтарына қарай мағына берілуі тиіс. Негізі араларындағы айырмашылық одан кейінгі көріністен айқын аңғарылады. Жүсіп (а.с.) исмәт пен абыройлығына, Зылиха нәпсіқұмарлығы мен күнәға ұмтылуда. Екеуі де бір-бірімен өз әлем үшін жарысқа түскендей. Жүсіп (а.с.) қашса, Зылиха қуады. Егер Жүсіптің (а.с.) зәредей жаман ойы болғанда, Зылиха оны тықсырмас еді. Ендеше, Жүсіптің (а.с.) ниеті мен пейілі мүлде басқа. Ол сол бір ұлы мақсатқа қарай асығуда. Болған оқиғаға терең көз салсақ, екеуінің арасындағы айырмашылықтың жер мен көктей екенін байқаймыз.
Иә, Жүсіп (а.с.) оның шеңгелінен сытылуды көздеп, безе қашқанда, көйлегінің артқы жағы жыртылып қалады. Жүсіп (а.с.) есікті ашып, сыртқа ұмтылады. Әйел де оның артынан өкшелеп қалмайды. Осы кезде уәзір алдарынан шығады. Әйел не дерін білмей сасқанынан өзін ақтап, Жүсіпке (а.с.) жала жабады. Ол жаласына өзі де, ері де сенбейді. Әрі көзге ұрып тұрған дәлел бар. Айтарға тілі болмаса да, небір дүлдүл шешендердің өзін басып тастайтын бұл айғақ – Жүсіптің (а.с.) жыртылған көйлегі. Әйелдің туыстары да, тіпті тілі шықпаған бала да Жүсіптің ақтығын растайды. Жүсіптің (а.с.) күнәға пейілденбегені түсінікті. Өйткені, көйлектің арт жағы жыртылған. Егер Жүсіптің (а.с.) пейілі басқаша болып, әйел одан сақтануға тырысқанда, көйлектің алдыңғы жағы жыртылар еді. Жүсіп (а.с.) бұлтартпас айғақтардың бірін дереу сол жерде байқайды. Міне, Раббысы оны жыртық көйлекпен сақтап, ғажайып болашаққа қарай тағы бір қадам бастырды.
Осы тұрғыдан Жүсіптің (а.с.) «һәммә» ойы өз мақсатында, Зылиханың ойы да өз мақсатында болды. Хақ тағаланың рақымына бөленіп, соның әмірімен өмір сүрген пайғамбардың ойы мен көзі нәпсіқұмарлықтан басқаны көруден қалған әйелдің ойын бір таразыға қойып тартқанда, кімнің ақ, кімнің қара жүзді екеніне тағы бір мәрте куә боламыз. Екеуінің де ойы бірдей, тек нәпсіқұмарлық деп жорамалдаған кейбір тәпсіршілер осы айырмашылықты біле алмағандықтан, қатты қателескен. Құран мен сүннеттің аясында болмаған осы топшылаулар қайта қаралуы тиіс. Бұл өз кезегінде ниеті түзу, бірақ «исрайлият»[28] құрбаны болған үлкендерімізді де риза етеді ғой деп ойлаймын. Өйткені, олар осы қателіктері үшін қаншама берекеттен мақұрым қалған шығар. Иә, пайғамбарға жай қарапайым пенде тәрізді талдау жасағандар оның рухани әлемінен хабары болмағандар.
«Жүсіп (а.с.) көңілі құлап, Зылиханың ұсынысына қол созбақ болғанда, Жақып аләйһиссәләмді көрді. Жүсіпке қатты таңырқап қарап қапты» деген тәрізді сандырақтар пайғамбардың исмәтіне мүлдем жараспайды. Бұлар – бұрмаланған кітаптарда кездесетін жалалар.
Абдулазиз Дәббәғ атты бір әулие кісі осы аятының тәпсірінде: «Зылиха өзінің санасы жеткен жеріне дейін қылық жасады. Жүсіп (а.с.) оны райынан қайтаруға тырысты. Бәлкім Зылиханы ұрып, оған қол көтеретін еді» деп «һәммә» сөзін осылайша түсіндіреді. Иләһи көмекке сүйеніп жалпының өресін кеңейтетін басқа да небір жауһарлары бар!
Һәм басқаша қалай ойлауға болады. Аллаһ елшісіне өзіне «Сен жомартсың» дегендерге: «Нағыз жомарт – Ибраһим Халилуллаһұлы, Ысқақұлы, Жақыпұлы Жүсіп»[29] деген. Оның үлкен атасы Ибраһим (а.с.), атасы Ысқақ (а.с.) және әкесі Жақып (а.с.). Міне, Жүсіп (а.с.) – осындай жомарт нәсілден. Аллаһ елшісі осы сөздерімен Жүсіпті (а.с.) біздің қиялымыз да жете алмайтын бір шыңға самғатып әкетеді.
Жай мұсылман адамның өзі мұндай күнәні ойлап көрмесе, күнәдан пәк сол бір үлкен пайғамбарды осындай нәрсеге барады деу – нағыз сандырақтың өзі. Бұл ақылға да, нақылға да сыймайтын сандырақтың нақ өзі.
Жүсіп (а.с.) өзіне – әйелдердің көзі түскенде, Раббысына: «Раббым, мен үшін бұлардың ұсыныстарына қарағанда зындан әлдеқайда артық» (Жүсіп, 12/23) деп, сарайдағы қызыққа толы өмірден баз кешіп, зынданның жан шыдамас қиыншылықтарына ризашылық білдірген пайғамбар. Иә, тоғыз жылдай қиыншылыққа толы өмірді тек исмәті мен абыройы үшін ғана көтере білуі оның бейкүнәлігін дәлелдейді. Әйелдер оны көрген кезде сұлулығына тәнті болып, өз қолдарын қалай кесіп алғанын байқамаған (Жүсіп, 12/31). Жүсіпті (а.с.) қиын жағдайға қалдыру мақсатымен, Зылиханың оған ғашықтығын жұртқа жайып, оны өздеріне тарту үшін небір жоспарлар құрған (Жүсіп, 12/30). Бірақ, осы бір асыл жанды өздеріне қарата алмаған.
Ол дұға жасады. Масқара болмау үшін Раббысына жалбарынды. Раббысы оның дұғасын қабыл етіп, зынданға салу арқылы күнәдан қорғады. Әрбір заманның біртуар ерлері азап шегуі үшін зынданның есігі ашық қалғандай еді. Зындандар мен қапастар иман мен Құран қызметшілері, ақиқат жаршылары үшін «Жүсіп медресесіне» айналды.
Ол асқан абыройлы жан еді. Тіпті оған бір күні «қапастан шық» дегенде, «Абыройымның ақтығы мен пәктігі ел-жұтқа аян болмайынша, қапастан шықпаймын» деп отырып алады (Жүсіп, 12/50). Абыройлы ғұмыр кешу басқа, ал оны дәлелдеу мүлде басқа. Екеуі де оның болашақтағы асыл мақсаты үшін аса маңызды еді. Ол зынданнан шықпады. Зылиха халықтың алдында өз қылмысын мойындады. Артынша оның өте абыройлы да күнәдан пәк екендігін айтып жария қылды (Жүсіп, 12/51).
Зылиханың өзі күнәсін мойындап, оның исмәті мен бейкүнәлігін жария еткенде, әлі күнге дейін сол бір ұлы пайғамбарды күнә жасады деп жүргендерге не дейсіз?!
[1] Діни дәлелдерге сүйене отырып үкім шығару
[2] Бухари, Мәрдә, 1, Тәухид, 31; Муслим, Мунафиқин, 58-59.
[3] Мунауи, Фәйзул-Қадир, 4/34; Хадистің басқа сөздермен айтылған хадистер үшін қараңыз; Бухари, Худуд, 22, Талақ, 11; Әбу Дәууд, Худуд, 17; Тирмизи, Худуд, 1; Ибн Мәжә, Талақ, 15,16.
[4] Кәшфул-Хафә, 1/428.
[5] Әбу Дәууд, Татауу-у, 12, Әдәб, 160,
[6] Муслим, Фәдәил,17; толығырақ мәлімет үшін қараңыз; Бухари, Әнбия,40; Риқақ,26; Муслим, Фәдәил,18-19
[7] Бухари, Тәфсир (9), 12-13.
[8] Халилуллаһ – Аллаһ тағаланың досы
[9] Муслим, Иман, 271.
[10] Қараңыз; Қуртиби, 7/19.
[11] Сәйд Қутуб, Фи зилал, 1/301-302.
[12] Бухари, Әнбия, 11.
[13] Тағрид – астарлы мағынада айту
[14] Бухари, Әнбия, 8-9; Муслим, Иман, 327-328.
[15] Тирмизи, Мәнәқиб, 46; Әбу Дәууд, Әдәб, 84.
[16] Ибн Кәсир, Шәмәйл, 84-85 бет.
[17] Бухари, Әнбия, 8; Муслим, Фәдәил, 154.
[18] Бухари, Әнбия, 9; Муслим, Иман, 327-328.
[19] Нәмруд – Қасиетті кітапта айтылатын, өзін құдай санап, онысын Ибраһиге (а.с.) дәлелдемек болған патша (ауд)
[20] Фәтрәт – Жаратушыдан келген діннің ұмытыла бастаған, екі айғамбар арасындағы өліара кезең
[21] Бухари, Жәнәиз, 81; Мәнәқибу Әнсәр, 40; Муслим, Иман, 309. 388) Рази, Мәфәтихул-Ғайб, 13/37-40.
[22] Рази, Мәфәтихул-Ғайб, 13/37-40.
[23] (Қараңыз: 23/24-68; 37/17-126; 56/48; 26/26; 44/8; 28/36).
[24] Рази, Мәфәтих, 13, 37-40.
[25] Ибраһим, 14/37; Куртуби, 9/242-243.
[26] Әнбия, 21/69; Қуртуби, 11/200-2001.
[27] Бухари, Иман, 37; Муслим, Иман, 57; Тирмизи, Иман, 4.
[28] Исрайлият: Әһли кітап деректері
[29] Бухари, Әнбия, 19; Мәнәқиб, 13; Муснәд, 2/96, 332.
- жасалған.