İrade Konusunda "Sırat-ı Müstakim" Anlayışı
"Sırat-ı Müstakim" erbabı ise ne mutlak cebr iddiasında bulunmuş ne de bilâkayd u şart mutlak ihtiyârdan dem vurmuşlardır; aksine onlar, insanoğlunun acz u fakrını, ihtiyaç ve ıztırarını Kudreti Sonsuz'un bir şahid-i sadıkı görmüş, arzu ve iradelerini de Allah meşîetinin rahmet televvünlü bir ihsanı bilmişlerdir. Evet onlar, kendi darlıkları içinde mücessem birer ıztırar ve ihtiyaç timsali, Hakk'ın engin rahmeti sayesinde de birer mukayyed muhtârdırlar. Bütün inayet ve lütufların Allah'tan olduğuna inanır, vesilelik plânında bunlara mazhariyeti de ihtiyaç, arzu, istek ve temayüllerine bağlayarak sebeple sonuç arasında bir münasebet bulunsun-bulunmasın esbaba riayette kusur etmemeye çalışır ve tercihlerine göre muamele göreceklerini de asla hatırlarından çıkarmazlar.
Evet işte biz her zaman bu çizgiyi korumaya çalışır ve "ef'âl-i ihtiyâriye" dediğimiz şeyleri, irade-i cüz'iye açısından kendimize nisbet ederek "yedik, içtik, uyuduk, oturduk, kalktık.." demede beis görmeyiz ve bu tür işlerin en yakın sebebi olmamız itibarıyla da bu kabil ifadeleri mahzursuz sayarız. Bununla beraber, bu fiilerin hakikî sebebi biz olmadığımıza, bizim de diğer sebeplerin de birer perde bulunduğuna yürekten inanır ve "Madde âtıl, sebepler şuursuz, bizler tâlib u kâsib, Allah ise biricik Hâlık'tır." deriz. Aksine, irade-i cüz'iyelerini her şey sayanlar ve taleplerini de bilâkayd u şart var olmanın mutlak sebebi görenler, her zaman itikadî bir inhiraf içinde bulunmalarının yanında çok defa, isteyip talep ettikleri şeylerin gerçekleşmediğini gördüklerinde akidelerinin aksine gidip kopkoyu bir cebre gömülmüş ve ye'se yuvarlanmışlardır. Vâkıa, Cenab-ı Hak'ın "Cebbar" ve "Kahhar" ism-i şerifleri, her zaman istediğini râm etmeyi, dilediğine dilediğini yaptırmayı hatırlatmaktadır; ama, böyle bir mülâhazadan O'nun, kulların cüz'î irade ve ihtiyârlarını nazar-ı itibara almadığı mânâsı kat'iyen çıkarılamaz; O, Cebbar u Kahhar olduğu gibi "Rahman u Rahim" ve "Adil u Hakîm"dir de.
- tarihinde hazırlandı.