Doğru Yer ve Zamanda Doğru Sorular Sorulmalı
'Sizden önceki ümmetler, kesret-i sualle (gereksiz yere çok soru sormakla) helak oldular' hadisi bize ne anlatmaktadır?
Efendimiz'e (sallallâhu aleyhi ve sellem) pek çok soru soruluyordu. Bu sorulardan bazıları nübüvvet makamına yaraşmayan ve işin nezaketini ihlal edici mahiyette olduğundan Allah Resûlü (sallallâhu aleyhi ve sellem) çok rahatsız oluyordu. Özellikle zenginler, fısıltı halinde (necvâ) bazı özel isteklerde bulunuyorlardı.
Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem)'in de buna canı sıkılıyordu; canı sıkılıyor olmasına rağmen nezaketi icabı onları reddedemiyordu. Bunun üzerine, 'Ey iman edenler! Şayet Resûlüllah ile baş başa görüşmek isterseniz, bu özel görüşmeden önce bir sadaka verin.' (Mücâdele, 58/12) âyet-i kerimesi nâzil oldu ve Allah Rasulü (sallallâhu aleyhi ve sellem) ile görüşme teşebbüsünde bulunmadan önce sadaka vermek mesnun (sünnet) kılındı. Vâkıa daha sonra bu âyet, -pek çok ulemaya göre- nesh edilmiştir. Esasen bu sadaka emrinde, fısıltı halinde gelen sorular karşısında rahatsız olan Efendimiz'in (sallallâhu aleyhi ve sellem) bu rahatsızlığını giderme ve böylesi görüşme taleplerinde aşırılığı önleme gibi hikmetler de söz konusudur.
Gereksiz Sorular İnsanı Zora Sokabilir
Dini öğrenmek için Allah Resûlü'ne (sallallâhu aleyhi ve sellem), toplumun hemen her kesiminden değişik insanlar geliyor ve sorular soruyorlardı. Bu gelen kişilerin bazen çok münasebetsiz halleri de olabiliyordu. Fakat O, insanları ihya etme konumunda olduğu için, bütün bunlara katlanıyordu. Allah Rasulü (sallallâhu aleyhi ve sellem) bir gün mescitte iken kendisine sorulan lüzumsuz sorulardan bir ölçüde bunaldı, celallendi ve ayağa kalkıp, 'Bugün burada durduğum müddetçe bana ne sorarsanız cevabını vereceğim!' buyurdu. Arkasından da birisi kalkıp, 'Ben nereye gideceğim?' diye sordu. Allah Rasulü de 'Cehennem'e gideceksin!' karşılığını verdi. Daha sonra Abdullah b. Hüzafe de şöyle bir soru sordu: 'Benim babam kim ya Rasulallah?' ona da, 'Senin baban Hüzafe'dir' buyurdu.
İşte böyle, herkesin bir şeyler sorduğu esnada Allah Resûlü'nün o andaki ruh hâletini çok iyi kavrayan Hz. Ömer (radıyallâhu anh) ayağa kalktı ve 'Biz, Rab olarak Allah'tan, din olarak İslam'dan, peygamber olarak da Muhammed'den razıyız' deyiverdi. Onun bu ince, mânidar tavrı, Allah Resûlü'nün (sallallâhu aleyhi ve sellem) her zaman sînesinde esen o itmi'nân esintilerinin tezahür menfezlerini aralıyor ve o esnada celâlî tecellîler yerlerini üns esintilerine bırakıyordu.
'Ziyarete gücü yeten herkese Beytullah'ı ziyaret etmek, Allah'ın onun üzerindeki hakkıdır.' (Âl-i İmran, 3/97) âyeti indiğinde, birisi: 'Ya Rasulallah! Her yıl mı hacca gideceğiz?' diye bir soru sormuştu. Efendimiz (sallallâhu aleyhi ve sellem), haccın bir kere farz olduğunu Kur'an'ın ifadelerinden anlamıştı. Ancak O, belki gücü yeten herkesin nafile de olsa hacca gitmesini, orada diğer mümin kardeşleriyle beraber kaynaşmasını ve böylece bir vifak ve ittifak havasının oluşmasını istiyordu. Bu sebeple Allah Rasulü susmayı tercih etmişti. Ancak 'Her yıl mı?' şeklinde ısrarla sorulan sorular karşısında sert bir üslupla: 'Hac, ömürde bir keredir' buyurmuştu. Bu olay üzerine de şu ayet inmişti: 'Ey iman edenler! Netice itibarıyla açıklandığı takdirde hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın!' (Mâide, 5/101)
Allah Rasulü (sallallâhu aleyhi ve sellem) kendisine sorulan bu soru karşısında ihtimal, hac, ömürde bir kere farz olmakla beraber, isteyen ve gücü yeten daha fazla da hac yapabilir şeklinde düşünüyordu. Israrlı sorular karşısında ise, 'Eğer ben evet deseydim her yıl hacca gitmeniz zorunlu olurdu ve siz, bunun altından kalkamazdınız.' buyurdular. Ardından, lüzumsuz soru sormanın mahzurlarına dikkat çeken şu sözler dudaklarından döküldü: 'Ben size bir şey demedikçe siz de beni bırakınız. Zira sizden öncekileri, suallerinin çokluğu ve peygamberleri karşısında ihtilafları helak etmiştir. Öyle ise ben, sizi bir şeyden nehiy mi ettim (niçin ve neden diye sormaya kalkmadan) ondan kaçının. Bir şey emrettiğimde de onu elinizden geldiğince yapmaya çalışın, (hasılı sizi zora koşan sorular sormayın).' (Buhari, İ'tisam, 2; Müslim, Hac, 412; Tirmizi, İlim, 17)
İkinci olarak, bazen de Allah Rasulü'ne, insanlar için hayatî önem taşıyan sorular yerine bir astronomi bilginine soru sorar gibi, 'Ay, niçin inceliyor ve sonra kalınlaşıyor?' şeklinde sorular soruluyordu. Bunun üzerine Cenab-ı Hak da şöyle buyurdu: 'Sana hilâlleri sorarlar. De ki: Onlar insanlar için; özellikle hac için vakit ölçüleridir.' (Bakara, 2/189) Halbuki bu ifadeler, onların sordukları sorunun tam cevabı değildi. Zira Ay'ın incelip kalınlaşması onları ilgilendirmeyen ve onlara pek fazla faydası olmayan bir husustu. (Böylece ayette, onların sordukları soru vesilesiyle asıl verilmek istenen şey anlatılıyordu ki, bu da ayrıca üzerinde durulmaya değer.) Evet, Allah Rasulü, kendisine bu türlü soruların sorulmasını istemiyordu.
Bazıları Efendimiz'e (sallallâhu aleyhi ve sellem) gelip 'Bir kadın ile bir erkek bir araya geldiklerinde çocukları nasıl erkek veya kız oluyor?' şeklinde, hatta bazen bunun da ötesinde uygunsuz sorular soruyorlardı ki, bu tür soruları bir peygambere sormak sû-i edepti. Men edilen de işte bu kabil sorulardı.
Son olarak meselenin bir de gulv (haddi aşan) yönü vardı ki, Peygamber Efendimiz'e (sallallâhu aleyhi ve sellem) bazen şu tür sorular bile sorulabiliyordu; vâkıa benzer sorular günümüzde de sorulmaktadır: 'Niye insanda iki tane göz var? Bir tane olsaydı ne olurdu? Niye burunda iki tane delik var? Nasıl olsa ikisi de ilerde birleşiyor ve bir delik oluyor. İki tane olmasının ne faydası var?.. ve neden insanda otuziki diş var?' gibi dahası bazı kesimler tarafından haddi aşan ve belli bir mantıkî düzeye oturmayan, 'Allah her şeyi yarattı, (hâşâ) O'nu kim yarattı?; Allah kâinatı yaratmadan önce ne yapıyordu?' şeklinde sorular sorulmaktadır. (Bu tür sorulara bilgi sahibi olmadan cevap vermeye çalışmak hata olduğu gibi bilgili olunduğu takdirde doyurucu cevaplar verememek de hatadır.)
Evet, bu tür münasebetsiz sorular, çoğu defa bir dalaleti kapatırken, yeni bir dalaletin de kapısını aralayabilir. Bu sebeple, Allah Rasulü (sallallâhu aleyhi ve sellem): '...Sizden önceki ümmetler, kesret-i sualle (gereksiz yere çok soru sormakla) helak oldular.' buyurarak doğru yerde, doğru zamanda ve doğru soruların sorulmasının önemini ifade etmiş oluyordu.
- tarihinde hazırlandı.