Bir dua, dörd xüsus
Sual: Rəsuli-Əkrəm Peyğəmbərimizin (sallallahu əleyhi və səlləm) dəfələrlə elədiyi:
اَللّٰهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْهُدَى وَالتُّقَى وَالْعَفَافَ وَالْغِنَى
“Allahım, Səndən hidayət, təqva, iffət və ğina diləyirəm” (Müslim, “Zikr”, 72; Tirmizi, “Dəavat”, 74; İbn Macə, “Dua”, 2) duasında əksini tapan dörd xüsusu izah edərsinizmi?
Cavab: Əvvəlcə qeyd edək ki, bu duada əksini tapan xüsusların hər biri ənbiyayi-izamın mühüm bir sifətini bildirir. Hətta bu sifətlərin ənbiyayi-izamın ayrılmaz xüsusiyyəti olduğunu demək mümkündür. Özlərini bəşəriyyətin nicatına, haqq və həqiqətin ehyasına həsr etmiş irşad və təbliğ qəhrəmanları da həyatın hər sahəsində bütün möminlərə rəhbər olan bu uca vəsflərə uyğun hərəkət etməli, dillə yanaşı, hal, rəftar və davranışlarla da: اَللّٰهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الْهُدَى وَالتُّقَى وَالْعَفَافَ وَالْغِنَى deməlidirlər.
1. Hidayət
Nəbilər Sərvərinin (sallallahu əleyhi və səlləm) bu duada dilədiyi ilk xüsus − hidayət doğrunu görmək, doğrunu eşitmək, doğrunu tapmaq və doğruda sabitqədəm olmaq deməkdir. Bu baxımdan Allah Rəsulunun (sallallahu əleyhi və səlləm) duada ilk öncə hidayət diləməsi çox əhəmiyyətlidir. Çünki hidayət olmadan bir insanın doğrunu görməsi, həyatını doğruluq məhvərində tənzimləməsi mümkün deyil. Bu mümkün olmayanda təqva, iffət və ğinadan söz açmağa nə hacət! Duada əksini tapan üç xüsusun gerçəkləşməsi bir mənada hidayətdən asılıdır.
Hər şeyin təməli və əsası olan “hidayət”in mənbəyi, başda Qurani-Kərim, sonra da Rəsuli-Əkrəm Peyğəmbərimizin (sallallahu əleyhi və səlləm) söz, hərəkət və davranışlarını ehtiva edən səhih sünnəsidir. Belə ki, “Bəqərə” surəsinin ikinci ayəsindəki “Bu, heç bir şəkk-şübhə olmayan, müttəqilərə doğru yol göstərən Kitabdır” bəyanı Quranın potensial olaraq müttəqilər üçün bir hidayət qaynağı olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Üçüncü və dördüncü ayələrdə müttəqilərin xüsusiyyətləri sayıldıqdan sonra beşinci ayədə “Məhz onlar öz Rəbbləri tərəfindən (göstərilmiş) doğru yoldadırlar” ayəsi ilə hidayət məsələsi yenidən vurğulanmışdır. Həmçinin burada Qurani-Kərim ayələrini düzgün anlamağın və onlara baxıb hidayətə yönəlməyin əsas şərti kimi təqvaya yiyələnməkdən bəhs edilməsi də hidayət-təqva əlaqəsini göstərir.
Mövzunun əvvəlində də qeyd etməyə çalışdığımız kimi hidayət peyğəmbərlərə dünyaya göz açandan lütf edilən əsas xarakterdir. Allah-Təala ülvi bir qayə ilə göndərdiyi o uca insanları hər cür qüsurlardan qorumuşdur ki, gələcəkdə bəzi ağılsızların əlinə bəhanə düşməsin. Bu baxımdan Həzrəti Davud və Həzrəti Süleyman (alə nəbiyyinə və əleyhiməssəlam) əleyhinə deyilmiş sözlər İsrailoğullarının, Həzrəti Nuh və Həzrəti Hud (alə nəbiyyina və əleyhiməssəlam) kimi peyğəmbərlərin əleyhinə deyilənlər də qövmlərinin böhtan və iftirasından başqa bir şey deyildir. Eyni şəkildə İnsanlığın İftixarı (sallallahu əleyhi və səlləm) haqqında deyilən xoşagəlməz sözlər həm ədəbsizliyin, ağılsızlığın bir ifadəsi, həm də ərşi titrədən böyük bir böhtandır.
Söz bu yerə gəlmişkən وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى (“Duha” surəsi, 93/7) ayəsi haqqında bir qisim teoloqların verdiyi şərhin yanlış olduğunu bildirmək istəyirəm. Onlar bu ayeyi-kəriməni “Allah Səni zəlalət içindən tapıb hidayətə çatdırdı” şəklində şərh edir, burada işlənən ضَالًّا kəlməsini hidayətin antonimi kimi götürürlər. Sonra da buna əsaslanaraq İki Dünya Sərvəri Həzrəti Məhəmməd Mustafanın (sallallahu əleyhi və səlləm) peyğəmbərlik nuru gələnədək − haşa − zəlalət içində yaşadığını iddia edirlər. Onu belə bir zəlalət içində olduğunu deyən insan − Allah hidayət buyursun − əslində, özü zələlət içindədir.
Çünki Qurani-Kərim “Nəcm” surəsində مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى “Sahibiniz (Həzrəti Məhəmməd Mustafa) heç bir zaman zəlalətə düşməyib, yoldan sapmayıb, heç bir zaman həddi aşmayıb” (“Nəcm” surəsi, 53/2) buyurmuşdur. Ayeyi-kərimədə işlənən və Allah Rəsulunun zəlalətə düşmədiyini bildirən مَا ضَلَّ feilinin keçmiş zaman qəlibində olması Onun peyğəmbərlikdən əvvəl də hidayət yolunda olduğunu göstərir.
O halda zahirən bir-birinə zidd görünən bu iki ayəni izah eləmək üçün “zəlalət” sözünün fərqli mənalarına baxmaq lazımdır. Zəlalətin bir mənası, “doğru yoldan ayrılmaq, sapmaq” olsa da, digər mənası “müxtəlif yollar qarşısında doğru yolun nə olduğunu kəsdirə bilməmək və bu məsələdə tərəddüd keçirmək” deməkdir. “Zəlalət” sözü Allah Rəsuluna (sallallahu əleyhi və səlləm) aid ediləndə məhz bu mənada başa düşülməlidir. Allah Rəsulu (sallallahu əleyhi və səlləm) səmavi nurun gəlişinədək yol seçməkdə tərəddüd keçirmiş, doğru yolu tapmaq niyyəti ilə səy göstərmiş, bununla da bir mənada gələcəyinin təməllərini atmışdır.
Həmçinin وَوَجَدَكَ ضَالًّا فَهَدَى ayəsi ilə Nəbilər Sərvərinin (sallallahu əleyhi və səlləm) vəhy əsnasında keçirdiyi dəhşət, tərəddüd və heyman hissi də nəzərdə tutula bilər. O (sallallahu əleyhi və səlləm), vəhy və peyğəmbərlik kimi səmavi bir lütflə qarşılaşınca, ola bilsin, ciddi həyəcan keçirmiş, nə edəcəni bilməmişdir. Buna baxmayaraq, əngin fətanətli Allah Rəsulu yetkin və dünyagörmüş bir qadın olan Xədicə anamızın yanına gedib gördüklərini ona danışmışdı. O da əvvəlcə həyat yoldaşının fəzilətlərini dilə gətirmiş, Onun uca əxlaqa sahib olduğunu demiş, Allah-Təalanın Onu tək qoymayacağını söyləmiş və ardınca da Onu (sallallahu əleyhi və səlləm) xristian alimi olan əmisi Vərağa ibn Nofəlin yanına aparmışdı.
Elə isə “Duha” surəsində işlənən sözügedən ayənin mənasını bu şəkildə anlamaq olar: “Bir vaxtlar Cənnətin, Cəhənnəmin mahiyyətindən bixəbər idin. Bəşərin acınacaqlı halı Sənə iztirab gətirirdi, lakin insanların nicat tapması üçün nə edəcəyini bilmirdin. Həzrəti İbrahimin dinindən qalan mənəvi mirası süzgəcdən keçirib bəzi şeylər seçsən belə, hər şeyi yerbəyer eləmək iqtidarında deyildin. Allah səmavi vəhy göndərərək Sənin bu heyrət və tərəddüdünü aradan qaldırdı və Sənə doğru yolu göstərdi.”
Peyğəmbərlərin hidayət sifəti ilə əlaqədar vacib bir xüsusu da vurğulamağa ehtiyac var: “Şura” surəsinin وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ “Sən həqiqətən insanları doğru yola hidayət edərsən” (“Şura” surəsi, 42/52) ayəsi hidayət yolunda olan Allah Rəsulunun insanları hidayət yoluna yönəltməkdə də bir rəhbər olduğunu xəbər verir. Hidayət yolunda olan peyğəmbərlər Allahın izni ilə insanları da hidayətə sövq edir, bu mövzuda onlara rəhbərlik edir, yol göstərir, onların önünü açır və onları hidayətlə tanış edirlər. Məsələyə cihad və irşadın ümumi tərifləri çərçivəsində baxsaq, onlar insanlarla Allah arasındakı maneələri aradan qaldıraraq qəlblərin imana gəlməsinə vəsilə olurlar. Ancaq təbii ki, İlahi nurun qəlbdə bir məşəl kimi yanması Allahın işidir.
Təqva
Allah Rəsulunun (əleyhi əlfü əlfi salatın və salam) duasında dilədiyi ikinci xüsusu, yəni “təqva”nı “Allahın əmrlərini yerinə yetirib haramları və kəbairi (böyük günahları) tərk edərək Onun qəzəb və əzabından qorunma cəhdi” kimi tərif etmək mümkündür. Hidayətin dərəcələri olduğu kimi təqvanın da dərəcələri vardır. Yolun başında möminin fərzləri yerinə yetirib haramlardan və kəbairdən qaçınmaqla qədəm qoyduğu yer təqva “dəhlizi”dir. Daha sonra şübhəli şeylərdən qaçınaraq və haramlardan uzaq gəzərək təqva qapısından içəri addım atır. Ardınca da bir qisim mübahları “şübhəli olar” deyə tərk edərək əsl təqvaya çatmış olur. Həmçinin unutmayaq ki, kamil təqvanı yalnız şəriət prinsiplərini həssaslıqla yerinə yetirməyə səy göstərməklə yanaşı, şəriəti-fitriyə qanunlarına, yəni Cənabi-Haqqın kainatda qoyduğu qanunlara riayətlə də əldə etmək mümkündür.
Bir möminin hidayətə çatması və hidayət rəhbəri sayılan Quran və Sünnə tam qavraması məhz bu səviyyədəki bir təqvaya yiyələnməkdən asılıdır. Bu aspektdən baxanda hidayətlə təqva əkiz qardaşa bənzəyir. Təqvaya yiyələnmək hidayətdən asılı olduğu kimi, Quran və Sünnənin ortaya qoyduğu sistemi düzgün anlamaq, onun ruhunu, ülviliyini və əzəmətini qavramaq da təqvada kamilləşməklə mümkündür.
İffət
Duada üçüncü yerdə dilə gətirilən iffət isə namus məsələsində həssas yaşamaq, gözə hakim olmaq, qulağı günahdan qorumaq, dili lazım olduğu yerdə istifadə etmək, kimsəyə əl açmamaq, xülasə, hər hal və davranışda həya və ədəb çərçivəsində hərəkət etmək deməkdir. Əgər fərdlər iffətli olsa, cəmiyyət də iffətli olar. Yoxsa fərdləri günahlardan ibarət bir cəmiyyət iffətli olması müşküldür. İffətini itirən bir cəmiyyətdə isə oğurluq, cibgirlik, rüşvət, yalan və pul və ya əmlakın qanunsuz yollarla mənimsənilməsi kimi hallar ayaq tutub yeriyər. Kiçiklər dünya malından xırda-xırda, böyüklər də iri-iri çırpışdırmağa, oğurlamağa və qəsb etməyə başlayar.
Qurani-Kərim يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيمَاهُمْ لَا يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا “İffət məsələsində həyalı olduqlarına və həssas hərəkət etdiklərinə görə onların halını bilməyənlər onları varlı sanarlar. Ey Rəsulum! Sən onları üzlərindən tanıyırsan. Onlar heç kimdən bir şey istəməzlər” (“Bəqərə” surəsi, 2/273) ayəsi ilə iffət qəhrəmanlarının ac-susuz, yurd-yuvasız qalmaq bahasına da olsa, kimsəyə əl açmadığını xəbər vermişdir. Onlar həqiqətən alnı öpüləsi insanlardır. Qeyd edim ki, İslam möhtac insanların başqalarından zərurət miqdarında bir şey istəməsini caiz görmüşdür.
Ğina
Allah Rəsulunun duasında əksini tapan dördüncü xüsus isə ğinadır. Bunun da iki mənası vardır. Birincisi, göz-könül toxluğu, isteğna, ikincisi halal pul qazanaraq varlı olmaq deməkdir. Bu ikincini istəməkdə də bir qəbahət yoxdur. Çünki dünya nemətləri yerli-yerində istifadə edildiyi təqdirdə imana, ibadət düşüncəsinə dəstək olur. Lakin mömin istədiyi maddi zənginliyin, var-dövlətin halal olmasına maksimum dərəcədə diqqət yetirməli, belə bir zənginliyin müqabilində əsla xəsislik etməməli, mala, mülkə bağlanmamalı, dünya malı və sərvətin Allahın bir lütfü olduğunu unutmamalı, Qarun kimi nemətlərə baxıb “Bunu mən öz bilik və məharətimlə qazandım” deyərək özünü onun kimi girdaba yuvarlanmaqdan qorumalıdır. (Baxın. “Qasas” surəsi, 28/78)
Bu xüsuslara riayət edildiyi təqdirdə Cənabı-Haqqdan mal-dövlət istəməkdə bir qəbahət yoxdur. Nəbilər Sərvəri Peyğəmbərimiz (sallallahu əleyhi və səlləm) dualarında başqa şeylərlə yanaşı, aclıq və yoxsulluqdan da Allaha sığınmışdır. (Baxın: Əbu Davud, “Vitr”, 32; Nəsayi, “İstiazə”, 19, 20) Çünki möhtac vəziyyətə düşən bir insan halından şikayət və ya dilənçilik edə bilər.
Bu baxımdan İslam dini var-dövlət istəmək məsələsinə mənfi və qadağanedici münasibət göstərməmişdir. Burada əsas məsələ şəxsi sərvət, gələcək üçün pul və mal yığmamaqdır. Qurani-Kərim sərvət yığıb infaq etməyən insanların dəhşətli aqibətə düçar olacağını xəbər verir: وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ “Qızıl və gümüşü yığıb Allah yolunda infaq etməyənləri şiddətli bir əzabla müjdələ!” (“Tövbə” surəsi, 9/34) Bəli, burada xəzinə düzəldən, anbarlarını dünya malı ilə dolduran və bu malla sələmçilik edən, hətta fürsət tapdıqca iqtisadi vəziyyətə təsir edən, bütün bunları edərkən Allahdan, axirətdən qorxmayan insanlara şiddətli bir əzabın “müjdə”si verilir. Əslində insan əlindəki sərvətindən düzgün istifadə etsə, həqiqi müjdənin xəbərini ala bilər. Lakin belələri sərvətlərini yanlış yolda istifadə etdiklərinə görə, gözəl aqibət müjdəsini öz əlləri ilə əzab “müjdə”sinə çevirirlər.
Növbəti ayədə isə onları Cəhənnəmdə gözləyən əzab şəkli təfərrüatı ilə xəbər verilir: يَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ “O əzab günü dünyada yığdıqları qızıl və gümüşlər Cəhənnəm atəşində qızdırılıb alınlarına, yanlarına və kürəklərinə dağ basılacaq: “Bu, sizin özünüz üçün yığdığınız qızıl və gümüşlərdir. Yığdığınız mal-dövlətin əzabını indi dadın!”“ (“Tövbə” surəsi, 9/35)
Allah yolunda sərf eləmək üçün yığılan sərvət isə bundan fərqlidir. Bəli, ileyi-kəlimətullah yolunda istifadə etmək, dünyanın müxtəlif yerlərində məktəblər, universitetlər açmaq, dəyərlərimizi insanlığa çatdırmaq kimi xeyirli niyyətlərlə qazanılan sərvət başqa cür qiymətləndirilməlidir. Hətta insanlar bu qayəni gerçəkləşdirmək üçün sərvət qazanmağa təşviq edilməlidir.
İnsanın iffətli və gözü-könlü tox yaşayaraq Cənabi-Haqqın nemətlərindən faydalanması məsələsini Qurani-Kərimin əmrləri ilə də izah etmək mümkündür. Məsələn, وَابْتَغِ فِيمَا اٰتٰيكَ اللهُ الدَّارَ الْاٰخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا “Allahın sənə verdiyi hər şeydə axirət səadətini axtar, malını Allah yolunda sərf et, dünyadakı nəsibini də unutma!” (“Qasas” surəsi, 28/77) ayəsi axirətlə yanaşı, dünyaya nə qədər yönəlməyə, diqqət ayırmağa da işarə edir.
Lakin bütün bunlarla yanaşı, əsil mühüm xüsus insanın ruhən və mənən müstəğni olmasıdır. Ənbiyayi-izam daima bu isteğna duyğusu ilə yaşamışdır. Onlar təbliğ vəzifəsinin əvəzində bir təmənna ummamış və insanlardan heç bir şey istəməmişlər. Onlar ilahi bəyanları qövmlərinə çatdırmaq uğrunda nə qədər məşəqqət və çətinliyə sinə gərmişlər. Ancaq bütün bunların müqabilində kimsədən bir mükafat və əvəz istəməmişlər. Çünki onlar yalnız Allaha pənah aparmış, yalnız Ondan kömək diləmişlər. (Baxın: “Şuəra” surəsi, 26/109, 127, 145) Bu baxımdan onların qövmləri ilə münasibətdə ən əhəmiyyətli və ən təsirli “silahı”nın isteğna olduğunu söyləmək mümkündür. Çünki təmənnasızlıq həmsöhbətlərin müasibəti baxımından olduqca inandırıcıdır. Bir insanın yerinə yetirdiyi vəzifənin əvəzində dünyəvi bir təmənna ummaması, məqam və mənsəb istəməməsi və mükafatını yalnız Allahdan gözləməsi ğinanın (könül zənginliyin) yüksək dərəcəsidir .
Bununla yanaşı, hər kəs Cənabi-Haqqın hökmünə razı olmalı, maddi və dünyəvi məsələlərdə əsla hərislik göstərməməlidir. Çünki bəzi kəslərin taleyinə yazılan yoxsul həyat onlar üçün daha xeyirli ola bilər. Bəlkə də, belə insanların sərvətə hədsiz meyli var. Əllərinə dünya malı keçsə, Qarun kimi baş aşağı Cəhənnəmə yuvarlana bilərlər. Ona görə də ilahi hökmə həmişə razı olmalıyıq.
- tarixində yaradılmışdır.