Qulluq və təbəttül
Sual: İbadətləri Cənnət arzusu, Cəhənnəm qorxusu, məhabət duyğusu, ya da əbd-məbud (qul-Allah) şüuru ilə yerinə yetirmə aspektlərindən təbəttülü necə başa düşməliyik; bu zaviyədən taciran, bəndəgan, sadiqan və aşiqan zümrələrinin hansı xüsusiyyətləri var?
Cavab: Əvvəllər də müxtəlif məqamlarda qeyd edildiyi kimi, insanın Cənnəti arzulaması, Cənnəti istəməsi başqa məsələ, ibadətləri bu kimi arzu və istəklərlə yerinə yetirməsi tamam başqa məsələdir. Bəli, insanda Cənnət arzusu olmalıdır. Ancaq ibadət qətiyyən Cənnət arzusu ilə əda edilməməli, Cənnətə girmək üçün bir vəsilə, bir pillə sayılmamalıdır. Əksinə qulluq vəzifə və mükəlləfiyyətimizi Qüdrəti-Binihayə və Rəhməti-Namütənahiyə (Qüdrəti və mərhəməti sonsuz olan Allah) təqdim edilən ubudiyyət[1], ya da dərəcəsinə görə ubudət kimi yerinə yetirilməlidir. Cənnəti isə Cənabi-Haqqın lütfündən gözləmək lazımdır. Bunu təsdiq edən bir hədisi-şərifdə Peyğəmbərimiz (sallallahu əleyhi və səlləm): "Heç kim əməli ilə Cənnətə girə bilməz" buyurur. Səhabeyi-kiram: "Siz də mi, ya Rəsulullah" deyə soruşur. Səhabələrin öz vəziyyətini öyrənmək üçün Rəsuli-Əkrəmə belə bir sual verməsi onların əngin fərasətindən xəbər verir. Yəni bu mövzuda Peyğəmbərimiz (əleyhissalatu vəssalam) kimi bir şəxsin durumunu bilməklə öz vəziyyətlərini daha asan öyrənəcəkdilər. Peyğəmbərimiz bu suala belə cavab verir:
وَلاَ أَنَا إِلاَّ أَنْ يَتَغَمَّدَنِيَ اللّٰهُ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ
"Bəli mən də əməlimlə Cənnətə girə bilmərəm. Ancaq Allah Təala mərhəməti məni sarar, fəzli və müstəsna lütfü ilə sərəfraz edərsə, o başqa" (Bax. Buhari, Rikak 18; Müslim, Münafikin 76).
Sualda ibadətləri Cənnət arzusu və Cəhənnəm qorxusu ilə yanaşı məhabət hissi ilə əda etməkdən bəhs edilir. Birbaşa ifadə edim ki, Cənnət arzusu, və ya Cəhənnəm qorxusu ilə müqayisədə Cənabi-Haqqın məhabətindən, əzəmət və ululuğundan ictinab edərək ibadətləri yerinə yetirmək bir dərəcəyə qədər məqbul sayıla bilər. Rəbbimizdən diləyəmiz odur ki, hamımızın könlünə Namütənahi Bir Böyüyün qarşısında duyulan, duyulmalı olan məhabət və məxafəti (Allahdan Onun əzəmətinə görə və Ona olan sevgidən ötrü qorxmaq) hiss etdirsin və qəlbimizi bu hissiyyatla doldursun! Xülasə, Allahın böyüklüyü və əzəməti qarşısında ikiqat olmaq Cənnət arzusu və Cəhənnəm qorxusundan bir mənada daha üstündür.
O, heç kəsi darda qoymaz
Sualda dilə gətirilən son xüsus isə, əbd-Məbud (qul-ilah) şüuru ilə ibadətləri yerinə yetirmə məsələsi idi. Bu məqamda mühəqqiqlərin (həqiqəti araşdıranlar) ifadə etdiyi bir xüsusu icazənizlə bir daha təkrar edəcəyəm: Allah, Allah olduğu üçün Məbuddur. Bəli, biz Allaha Məbudu-mütləq (ibadətin mütləq sahibi, ibadətə layiq olan yeganə Zat), məqsudu-bil-istihqaq (Məqsədin yeganə layiqli ünvanı olan Allah) və məhbubu-haqq (Sevginin yeganə layiqli ünvanı olan Allah) olduğu üçün ibadət edirik. Əslində burada mövcudluq bildirən "oldu" sözünü kəlmələrin darlığına görə işlətmək məcburiyyətində qalırıq. Dolayısilə, bu həqiqəti bu cür ifadə etsək, daha düzgün olar: Allah Allahdır və buna görə Ona qulluq etmək Onun haqqı, bizim də vəzifə və borcumuzdur.
Məsələyə bu çərçivədən baxanda Cənnət arzusu ilə ibadət edənlərə "taciran", Cəhənnəm qorxusunu əsas götürənlərə "bəndəgan", məxafət və məhabət hissi ilə qulluq edənlərə də "sadiqan" deyirik. Taciran alış-verişlə məşğuldur. Yəni onların anlayışı "Mən ibadət edim, namaz qılım, oruc tutum, zəkat verim, Sən də mənə Cənnəti ver" mahiyyətindədir. Əslində,
إِنَّ اللّٰهَ اشْتَرٰى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ
"Doğrudan da, Allah möminlərdən, Cənnət müqabilində onların canlarını və mallarını satın almışdır" ("Tövbə" surəsi, 9/111) ayeyi-kəriməsində də ifadə edildiyi kimi, hər şeyini Allaha verən insanı Allah üzüstə buraxmaz.
Sən Mövlanı sevəndə
Mövla səni sevməzmi?
Rizasına ivən də
Haqq rizasın verməzmi?Sən Haqqın qapısında
Canlar fəda eyləsən,
Əmrində xidmət etsən,
Allah əcrin verməzmi?Sular kimi çağlasan,
Eyyub kimi ağlasan,
Ciyərgahı dağlasan,
Əhvalını sormazmı?
(Alvarlı Muhamməd Lütfü Əfəndi)
Bəli, Haqq-Təala heç kimi əliboş və üzüstə buraxmaz. Bununla yanaşı sən ibadətü-taətini Cənnət üçün etsən, bazarda ticarətlə məşğul olan bir tacirdən fərqin qalmaz. Halbuki əməllərin istədiyin nemətlərə bərabər deyil.
Aşiqan zümrəsi
Taciran və bəndəgan anlayışından uzaq, bir şey ummadan, təmənnasız, sırf "Sevilmək Onun haqqı, sevmək isə bizim vəzifəmizdir" mülahizəsi ilə qulluq edənlərə isə "aşiqan" deyilir. Məcnun Leyli bir şey vermişdi deyə onun ardınca getməmişdi. Məşuquna qovuşmaq üçün dağları yaran Fərhadın Şirinə eşqi də qarşılıqsızdı. Başqa aşiqləri də bura daxil edə bilərsiniz. Bəli, yüzlərlə aşiq qarşılıq ummadan eşqə düşmüşlər. Hətta çox vaxt o aşiqlər eşqindən alovlanıb yandıqları məşuqları ilə görüşəndə inkisarı-xəyala uğramışlar. Məsələn, Füzulinin təsəvvüf motivli Leyli-Məcnun əsərinə baxsaq; Məcnunun Leyliyə qovuşması onunla (Məcnunla) Leyli arasına girən bir mane olmuşdur. Çünki onun məşuqu olan Leyli xəyalındakı Leylidir. O, öz hiss və duyğu aləmində ona (Məcnuna) könül verən, dilbəstə olan Leylinin Məcnunudur. Bir beytdə həmin məqam necə gözəl ifadə edilir: "Leylinindir Məcnun, Şirinin Fərhad / Mən divanə eşqin binəvasıyam[2]". Bəli, divanə eşqin binəvası olmaq lazımdır. Yalnız Onun üçün inləmək və bu zaman da başqalarından heç nə gözləməmək lazımdır.
Təbəttül və təbtil
Təbəttülə gəlincə o, Qurani-Kərimdə, "Müzzəmmil" surəsində, bisətin bidayətində (peyğəmbərliyin başlanğıcında) gələn ilk ayələrdə Peyğəmbərimizə əmr edilmişdir. Allahu Təala Peyğəmbərimizi (əleyhissalatu vəssalam) vəhyin ağırlığı, aləmlərin başqalaşması, ölçülərin dəyişməsi, lahut aləminin qapılarının açılması kimi xüsuslarla bağlı olaraq yavaş-yavaş risalət vəzifəsinə hazırlayırdı. Çünki Ona verilən vəzifə bir bəşər üçün çox ağır yük idi. Allah Rəsulu (sallallahu əleyhi və səlləm) mükəmməl qabiliyyət və şəxsiyyətə malik olsa da, ilk vəhy gələndə həyəcan, bəlkə də bir mənada hələcan[3] keçirmişdi. Örtüyünə bürünüb:
زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي
"Məni(m üstümü) örtün, məni(m üstümü) örtün!" demişdi. Məhz bu zaman Allah (cəllə cəlaluhu):
يَۤا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا
"Ey (libasına) bürünüb örtünmüş (peyğəmbər)! Gecəni – az bir hissəsi istisna olmaqla – əhya et!" ("Müzzəmmil" surəsi, 73/1-2) ayələrini nazil etdi və belə buyurdu:
"Rəbbinin adını zikr və təbəttül et" ("Müzzəmmil" surəsi, 73/8)
Təbəttül təkəllüf (bir şeyi çətinliklə əldə etmək) babında işləndiyi üçün bu mənaya gəlir: "Sən masivadan (Allahdan qeyri hər şeydən) bir dəfə əlaqə kəsməklə kifayətlənmə. Bu yolda sabitqədəm, istiqrarlı və istiqamətli ol və özünü buna məcbur et. Varlıq aləmi, məxluqat, fitrətinə yerləşdirilən arzular, ailən, övladların olsa da, sən onları düşüncə və izan (anlayış) dünyanda ədəmə, yoxluğa məhkum et, onları yox say; cismaniyyətindən sıyrıl, bədəni varlığından qurtul, qəlbin və ruhun mehvərinə oturub bütün mənliyinlə Allaha təvəccöh et, Ona yönəl, Ona yürü". Ayənin son sözündən aydın olduğu kimi, əsas tələb təbəttüldən daha çox hər şeydən əlaqəni kəsmək, yəni "təbtil"dir. Təbtil sözü felin təfil formasında olub çoxluq bildirir. Ancaq təbtil təbəttül sayəsində gerçəkləşir.
Yəni "hər şeydən əlaqəni kəsmə" üfüqünə çata, o zirvəyə yüksələ bilmək ancaq təbəttül yolu ilə mümkündür. Bu zirvəyə çatana da "bətül" deyilir. Məryəm Anamıza da məhz buna görə "Bətül" adı verilmişdir. O, hər şey var olduğu halda, yalnız Allahı görmüş, Ona imanı-nəzər (diqqətini Ona cəmləmiş) etmiş, Ona yönəlmiş və bütün masivadan uzaqlaşaraq mehraba bənd olmuş və bunun sayəsində axirətin ruzisi, ilə yaşamağa başlamışdı. Qurani-Kərim bunu belə izah edir:
زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي،كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا
"Zəkəriyya hər dəfə onun yanına ibadətgaha daxil olduqda, onun yanında ruzi olduğunu görərdi". Hz. Zəkəriyya:
زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي،يَا مَرْيَمُ أَنّٰى لَكِ هٰذَا
"Ey Məryəm! Bu, sənin üçün haradandır?" dedikdə Hz. Məryəmin cavabı bu olur:
زَمِّلُونِي زَمِّلُونِي،هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ إِنَّ اللّٰهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَۤاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ
"Bu, Allah tərəfindəndir. Həqiqətən, Allah istədiyi kimsəyə hesabsız ruzi verir" ("Ali İmran" surəsi, 3/37) Bəli, masivadan əlaqəni kəsincə hər şey əmrə hazır olur. Bu məqamda Alvar İmamının sözlərini bir daha xatırlaya bilərsiniz: "Sular kimi çağlasan, Eyyub kimi ağlasan, Ciyərgahı dağlasan, Əhvalını sormazmı?" "Dərdə dərmandır bu dərd, Dərdlini sevər Saməd, Dərdə dərmandır Əhad, Fəzli səni tapmazmı?"
Məryəm Anamız vəzifəsinə, missiyasına, Hz. Məsihə ana olmasına və səmavi bir ilqah ilə təlqih edildiyinə görə hər şeydən əlaqəsini kəsmişdi. O, masivadan əlaqəsini kəsincə Allah da (cəllə cəlaluhu) ona minlərlə, milyonlarla insana bərabər Həzrəti Məsih kimi bir övladı lütf etmişdir.
İnsanın əzralaşıb bətülləşməsi
Məryəm Anamız iffətdə o qədər həssas idi ki, təməssül (bir şəkil və ya surətdə varid olan) edən bir ruhani varlığın qarşısında belə tir-tir əsmiş və "Səndən Allaha sığınaram" ("Məryəm" surəsi, 19/18) demişdir. Bu xüsusiyyətlərinə görə də "Bətül" və "Əzra" adını almışdı. Hər şey var olduğu halda hər şeydən əlaqəni kəsmək, tövhidi qiblə edib onun kimi "əzra"laşmaq, onun kimi "bətül"ləşmək lazımdır. Ustad Həzrətləri təfəül[4] üçün İmamı-Rəbbaninin "Məktubat" kitabını açanda İmam Rəbbani ona: "Tövhidi qiblə et" deyir. Yəni ora-bura yönələrək təvəccöhünü dağıtma. İqbal arzusunun arxasınca düşsən, şöhrət ehtirasına qapılsan, ad-san arzusu ilə alışıb yansan və ya qorxu əndişəsindən sarsılsan, məhv olub gedərsən. Halbuki bütün gücünü, qüvvətini bir nöqtəyə cəmləyib deşəcəyin şeyi deşməli, qıracağın şeyi qırmalı, beləliklə qabığından qurtularaq Onu tapmalısan. Təbəttül məhz belə bir yolun və bu yolda yolçuluğun adı, ünvanıdır..
Allah Təala İnsanlığın İftixarını o ağır missiya ilə sərəfraz etdikdən sonra buyurur ki: "Bu missiya elə ağır bir yükdür ki, təbəttül etmədən onun öhdəsindən gələ bilməzsən. Sən masivanın içində ola bilərsən. Bəli, Xədiceyi-Kübra kimi bir həyat yoldaşın, Zeynəb, Ruqiyyə, Ümmü Gülsüm kimi qızların ola bilər. Ancaq onların hər biri məqam etibarilə sənin səadət xananda yalnız bir əmanətdir. Onların haqqına sırf bu çərçivədə riayət edəcəksən. Ancaq bunun fövqündə Sən yalnız Allaha təvəccöh etməlisən. Dərin baxışların hər yerdə Allahı axtarmalı və hər yolda Ona doğru yürüməlisən. Hər yerdə özündən uzaqlaşıb hər yerdə Ona yaxınlaşmalısan. Bu da ancaq təbəttüllə mümkün ola bilər. Ey örtüyünə bürünən şanı uca Nəbi! Qalx və insanlığın o ağır yükünü çiyninə götür, onlara həqiqəti və Cənnət yollarını göstər. Gözlərini aç və insanları varlığı düzgün oxumağa (dərk etməyə) yönəlt.
Məhz bundan ötrü Cənabi-Haqq:
"Rəbbinin adını zikr və təbəttül et" ("Müzzəmmil" surəsi, 73/8) buyurur. Rəbbinin gözəl adlarını zikr et, tez-tez Onu an və sonra da təbtilə çatmaq üçün təbəttül yoluna gir. O yolda təbtili əldə et. Masivadan əlaqəni kəsmə üfüqünə, zirvəsinə və ya şahiqəsinə yüksəlməyə çalış. Çünki oradan varlığı çox fərqli gözlə tamaşa edəcək, çox fərqli oxuyacaq, çox fərqli duyacaq və çox fərqli şeylərə şahid olacaqsan.
Həqiqi və nisbi təbəttül
Əlbəttə başqa fəzilət və məziyyətlərdə olduğu kimi, təbəttül də həqiqi və nisbi olur. Başda Həzrəti Ruhu-Seyyidil-Ənam Peyğəmbərimiz (sallallahu əleyhi və səlləm) həqiqi təbəttülə məzhərdir. Çünki insanı-kamil zirvəsində olan Peyğəmbərimiz dünya və ailə hüququna əməl etməklə yanaşı hüququllaha, yəni Allah hüququna da layiqincə riayət etmişdir. Cilinin ifadəsiylə o, əsl insanı-kamildir. Bəli, O¸ elə bir mirati-ilahi (İlahi güzgü) idi ki, Ona baxanda Allahı görməmək mümkün deyildir. Dolayısilə təbəttülü həqiqi mənada təmsil edən də məhz O olmuşdur. Bətuliyyətdə örnək bir qadın olan, cahiliyyə dövründə belə iffətli ömür sürən Hz. Xədicə Anamızı, daha sonra Hz. Aişə və Hz. Fatimə analarımızı və onlardan sonra dərəcəsinə görə digər əzvacı-tahiratı (Peyğəmbərimizin pak zövcələrini) da bu kateqoriyaya daxil edə bilərsiniz.
Çünki onların hər biri peyğəmbərlik missiyasına dəstək olmaqda böyük işlər görmüşdür. Hz. Məryəm Anamız da həqiqi mənaya ən yaxın nisbi mənada təbəttülü təmsil edənlərdəndir. Ancaq bir az əvvəl ifadə edildiyi kimi, təbəttülün də "mədaric (pillələr)" adlanan özünəxas dərəcələri olduğuna görə hər birinin pilləsi fərqli-fərqlidir. Bunu yuxarıya doğru qalxan bir spirala (hələzona) bənzətsək, hər kəs dərəcəsinə görə bu spiralın bir pilləsində dayanır.
Bir tərəfdə isə ömrünü ileyi-kəlimətullah (Allah adının ucaldılması) məfkurəsinə həsr edən "üzzab" (bakir) insanlar vardır. Səhabə və tabiun arasında belə insanlar olduğu kimi, İslam tarixində Nəvəvidən Hz. Piri-Muğana qədər Allah davasına çiyin vermiş bir çox uzzab yaşamışdır. İmam Nəvəvi gündə ölməyəcək qədər bir-iki loğma yediyini söyləyir. Bunun səbəbini isə belə izah edir: "Allah Təala mənə: "Mən səni yeməyi yeyən, üyüdən, sonra da boşaldan bir varlıq olasan deyə yaratdım?" deməzmi?" Ardınca da çox yeməyin yuxu gətirdiyini, halbuki yazıb-pozası çox şey olduğunu söyləyir və dinə xidməti bundan üstün tuturdu. Lakin qeyd edim ki, onun bu sözləri ali mülahizələr olsa da, subyektiv bir ictihad olduğuna görə hər kəsə şamil olunmur. Ancaq o və onun kimi böyük şəxsiyyətlərin xalis niyyətinə baxanda onları bu məsələdə üzrlü hesab etmək lazımdır. Ayrıca onlar onsuz da, bu düşüncələrini heç kimə təlqin etməmiş və insanlara "Siz də mütləq belə yaşamalısınız" deməmişlər.
Müasir dövrdə İmam Nəvəvi kimi eyni yolu gedən Zatda da buna bənzər mülahizələrə rast gəlirik. O, "Evlənməyi düşünmədinizmi?" sualının cavabında belə bir sünnəti yerinə yetirmədiyinə görə çox üzüldüyünü bildirməklə yanaşı, xüsusi bir dairədə İslam aləminin dərdini düşünməyin o məsələni (evlənməyi) unutdurduğunu söyləmişdir. Hz. Piri-Muğanın bu sözlərini onun xarakterini də nəzərə almaqla dəyərləndirmək lazımdır. Çünki o, dövründə alovu göylərə yüksələn bir yanğın görmüş və belə demişdi: "Önümdə dəhşətli yanğın var. Alovları göylərə yüksəlir. İçində övladım yanır, imanım alışıb yanır. O yanğını söndürməyə, imanımı qurtarmağa qaçıram. Yolda biri mənə mane olmaq istəyir, ayağım ona ilişir, bunun nə əhəmiyyəti var? O müdhiş yanğın qarşısında bu xırda hadisə nə ifadə edər?"
Onun bu ifadələrində insanlığın iztirabı qarşısında başını əlləri arasına alıb daim fikir və sancı çəkən bir xarakter canlanır. Dolayısilə, bu üfüqə, bu səviyyəyə çatmamış insanların onu anlaması olduqca çətindir. Ancaq bir daha qeyd edim ki, onların bu mülahizələri, düşüncələri obyektiv deyil, subyektivdir. Buna görə də onlar bu mülahizə və ictihadlarını ümumiləşdirməmiş, ətrafa yaymamış, obyektiv bir qayda kimi başqalarına təqdim etməmiş və bunu bir yol, bir anlayış çərçivəsinə salıb ətrafında toplaşan halqalara təlqin etməmişlər. Bu səbəblə " onların etdiyi obyektiv mükəlləfiyyətdir" deməsək də, bu böyük insanların haqqı da tapdalanmamalıdır. Çünki bu cür düşüncələr çox ali və uca mülahizələrdir. Özü üçün yaşamayıb insanları yaşatmaq hissinə bağlılığın bir nəticəsidir. Dolayısilə onların bu halını və seçimini rahibliyə bənzər təbəttül kimi düşünmək olmaz.
Bir vacib xüsusa da diqqətinizi çəkib mövzunu bitirmək istəyirəm. Mütləq təbəttül, yəni hər şeydən əlaqəni kəsmə və hər şeyi bir kənara atma məsələsi seyrü-süluqi-ruhanidə müvəqqəti yaşansa belə, o, həyatın təbii axarında mütəmadi hala gətirilməməlidir. Əks halda heç fərqinə varmadan müxtəlif sui-istifadələrə şərait hazırlamış olarsınız. Çünki insan həyatında məşru dairədə bir açıq qapı qalmalıdır. Əlbəttə ki, məşru dairədə bu həzz və ləzzətlər insan üçün kifayətdir. Ancaq siz o yolu bağlayar, o qapını açmaz, məşru dairədə olan həzz və ləzzətdən istifadəni təmin etməsəniz, onların qeyri-məşru dairəyə girmə ehtimalını artırmış olarsınız. Bəli, insanların məşru dairədə qalaraq Allahın əmrləri çərçivəsində yaşamasını istəyiriksə, nə yemə-içmə, nə ailə həyatı, nə də övlad sahibi olma kimi məsələlərdə məşru dairənin qapılarını bağlamamalıyıq. Çünki təbiətin qoynunda yaradılan, təbiət ananın beşiyində yellənən, təbiət ananın məmələrindən süd əmən bir insanın təbiətə zidd yolla getməsi mümkün deyil. Əks halda öz təbiətini pozar və deformasiyaya uğradar. Təbəttülü rahiblikdən fərqləndirən əsas cəhət də məhz budur. Təbəttülün mahiyyətində yaşatma arzusu ilə həyatın göbəyinə çadır qurub oturmaqla qəlb, ruh, hiss və zövqdə namütənahiyə, sonsuzluğa qanad açmaq və daim Allahla irtibatda olmaq qoşadır. Buna görə də bu yol daha əmniyyətli, daha təhlükəsiz və daha etibarlıdır.
[1]İbadət, "Cənabi-Haqqın əmrlərini yerinə yetirmək və qulluq mükəlləfiyyətini təmsil etmə mənalarını verir.
Ubudiyyət, “qulluq və köləlik şüurunu daşıma" şəklində şərh olunmuşdur. İbadət edənə "abid", ubudiyyət edənə "əbd" deyilir.
İbadət və ubudiyyət arasında belə bir incə fərq də var: məşəqqət və əziyyətlə əda edilib xövf və rica dərinliyi olan niyyət və ixlas müstəvisində yerinə yetirilən bütün mali və bədəni mükəlləfiyyətlər ibadət; bu kimi xüsusiyyətləri daşımayan əməl və vəzifələr isə ubudiyyətdir. Zənnimcə, İbni Farid də: "Seyri-süluqda aşdığım mərtəbələrdə hər ubudiyyəti xalis ibadətlə gerçəkləşdirdim" sözü ilə bu fərqə işarə edir. Ayrıca bəzi sufilər ibadəti avamın, ubudiyyəti şüurlu, bəsirətli insanların, ubudəti isə safdan saf insanların qulluğu hesab etmişdir. Birincisi, mücahidə edən, ikincisi aşılmaz çətinliklərə sinə gərən, üçüncüsü də qəlbi və ruhi ənginliyi ilə Haqqa mütəvəccih olanların halı kimi də şərh oluna bilər.
Daha geniş məlumta üçün bax: http://tr.fgulen.com/content/view/10638/3/
[2] Fağır, yazıq
[3] Qəlb döyüntüsü, titrəmək
[4] Bəzi hadisələri, təvafüqləri uğurlu saymaq. Məsələn, Bir kitabın hər hansı bir yerini açaraq ilk rast düşən yeri oxuyub onu uğurlu və əsas yolgöstərici saymaq.
- tarixində yaradılmışdır.