Shkenca/dija dhe relacioni i saj me besimin

Një nga temat më të përmendura në literaturën e Gylenit është dija, teknologjia dhe relacioni i shkencës me besimin.

Çfarë është dija?

Në doktrinën e Gylenit, “Kjo botë është një libër që i është dhënë njeriut për ta studiuar, një ekspozitë e hapur për ta vëzhguar, një amanet i dhënë bashkë me të drejtën e ndërhyrjes.” Detyra e njeriut ndaj këtij amaneti është “ta lexojë këtë libër duke konceptuar e komentuar të dukshmen dhe të padukshmen, ta vëzhgojë më së miri këtë ekspozitë misterioze duke vlerësuar më së miri ato kuptime që ajo shpreh dhe ta përpunojë këtë amanet në atë mënyrë, që edhe njerëzit e sotëm, edhe brezat e ardhshëm të përfitojnë pres tij në mënyrën më të mirë. Ky relacion mes ekzistencës dhe njeriut, zbulimi dhe perceptimi i tij është edhe përkufizimi i dijes. (Sizinti, Prill, 1996)

Dija dhe njeriu

Fethullah Gylen i jep rëndësi të veçantë sidomos njërit aspekt të dijes. Sipas tij, dija është faktori më i rëndësishëm që e dallon njeriun nga krijesat e tjera dhe i jep atij përparësi. Sepse dija është ajo që i ka dhënë epërsi njeriut edhe ndaj engjëjve, duke e kurorëzuar atë me kompetencën e ndërhyrjes së pjesshme në natyrë, si administrator i saj.

Zoti i ka dhënë njeriut një aftësi, të cilën nuk ia ka dhënë asnjë krijese tjetër, as engjëjve. I ka mësuar njeriut emrat e ekzistencës dhe i ka dhënë atij aftësinë për t’i njohur ata, për t’i emërtuar, për t’i mësuar e për t’i përdorur në dobinë e vet. Në këtë aspekt, Zoti e ka lartësuar njeriun më shumë se çdo krijesë. Ky eveniment që shpjegohet në Kuran si mësimi i materies dhe emrave të saj, njeriut të parë, Ademit, fillimisht mund të ketë qenë edhe në formën e një indeksi, po në të ardhmen është shpjeguar e shtjelluar me ardhjen e çdo profeti, në raport të drejtë me misionin e tij. Kështu që ka arritur zhvillime të jashtëzakonshme e dimensione përherë e më të thella me zbulimet, shpikjet dhe punën kërkimore të shkencëtarëve për të plotësuar nevojat e njerëzimit dhe që me ndihmën që Zoti i ka dhënë zbulimeve të tyre në fusha të ndryshme. Dija, që i është dhënë njeriut të parë, Ademit si një indeks, është hapur gradualisht, është bërë më e kuptueshme me ardhjen e çdo profeti dhe është reflektuar me gjithë aspektet e saj te Profeti i Fundit, Muhamedi (a.s.). Ndaj edhe zhvillimet gjigante të shkencës dhe të teknologjisë kanë arritur këto përmasa e do të vazhdojnë të zhvillohen, pikërisht pas ardhjes së Profetit të Fundit. Këto zhvillime mund të realizohen edhe me dorën e myslimanëve që ndjekin linjën e tij, sikur ka ndodhur gjatë pesë shekujve të parë e sikur do të ndodhë në të ardhmen, po mund të realizohet edhe me dorën e perëndimorëve që merren me shkencë ose që frymëzohen nga myslimanët. Kjo nuk do të ndryshonte asgjë, sepse gjithsesi, çdo mirësi e progres që do të rrjedhë në damarët e universit gjeri në fund të botës, i përket Profetit të Fundit. (Prizma, 1:199-200)

Një tjetër pikë që Gyleni përmend në lidhje me dijen është një pikë që e kemi përmendur edhe më lart. Ndërsa kafshët vijnë në këtë botë të pajisura pothuajse me gjithë dijet e nevojshme për të arritur sa të jetojnë në këtë botë, njeriu dërgohet në këtë botë pa asnjë lloj dijeje, në mënyrë që me përpjekjet e tij për dije e me adhurimin e besimin e tij të arrijë në pozicionin e njeriut të maturuar. (Sizinti, Korrik 1979)

Kushtet primare të dijes

Sipas Fethullah Gylenit, dija, që të jetë e vërtetë dhe të kryejë funksionin e saj primar, shkurt, kthimi i njohurive në një dije të vlefshme për njeriun, është e mundur vetëm nëse para të gjithash “mendimi për dijen mbështetet në pasionin për të vërtetën, karakterin dhe personalitetin e njeriut, të cilat janë thelbi dhe baza e dijes. Kjo arrihet vetëm nëse këto aktivitete nuk kanë për qëllim interesa vetjake dhe përfitime materiale të kësaj bote. Njohja e ekzistencës dhe materies, duke e vëzhguar, njohur e kuptuar atë, pa u shtyrë nga interesa e përfitime kalimtare, është një formë tjetër e pasionit për të vërtetën. Ai që arrin këtë, arrin çdo majë. Në të kundërt, brenda interesave e përfitimeve afatshkurtra, as pasioni për të vërtetën nuk do të zhvillohet dot, as mendimi dhe dija nuk arrijnë progres. Një betejë e tillë është betejë kundër të vërtetës dhe natyrisht që pala humbëse në këtë betejë është dija e njerëzimi” (Sizinti, Prill 1996)

Së dyti, një tjetër pengesë përpara zhvillimeve dhe përparimeve në fushën e dijes e në mentalitetin e saj është fanatizmi, arkaizmi e sidomos kushtëzimi ideologjik. Në një shoqëri ku mbizotërojnë këto gjëra, është e pamundur të flitet për pasionin për të vërtetën, pasionin për dijen, për moralin dhe intelektin. Kjo shoqëri ushtron presion mbi shpirtin, duke dobësuar mendimin dhe duke e shuar respektin për njeriun.

Së treti, ekzistenca është në një zhvillim e maturim të vazhdueshëm- kuptohet, jo në sensin darvinist. Në këtë botë ka një lëvizje të jashtëzakonshme. Çdo gjallesë vrapon drejt jetës, jeta vazhdon me ndërgjegje e njohje, errësira e drita zënë vendin e njëra-tjetrës dhe çdo gjë, e mbështetur te tjetra, zë vendin e saj në horizontin e njohurisë. Në këtë lumë zhvillimi e lëvizjeje, njeriu është i detyruar të zërë vendin e vet e të lundrojë drejt së ardhmes, duke u përpjekur me gjithë mundësitë e veta, po ndryshe nga qeniet e tjera, i bazuar në ndërgjegje e vullnet. Kuptimi i kësaj është fitimi i një rinovimi të vazhdueshëm në dije, mendim e meditim dhe i një shpirti revolucionar. Sepse vetëm nga një shpirt i tillë mund të arrihet dija e vërtetë dhe vetëm kështu, ajo dije do të mund të kryejë funksionin e vërtetë të saj. (Sizinti, Maj 1996)

Rëndësia e dijes dhe rezultati që pritet prej saj

Në lidhje me rëndësinë dhe qëllimin e dijes, Gyleni thotë:

“Jeta e vërtetë e njeriut është e mundur vetëm me dije e me urti. Ata që lënë pas dore mësimin dhe edukimin, edhe në marrshin frymë, janë të vdekur. Sepse qëllimi i krijimit të njeriut është vëzhgimi e mësimi, pastaj përcjellja e mësimit te të tjerët”

“Vendimet e masat që merr një njeri, janë në raport të drejtë me logjikën dhe mendjen e tij. Mendja e logjika mund të ndriçohen dhe maturohen vetëm me mësim.”

“Njerëzia e një njeriu del në pah vetëm me aq sa ai mëson e sa arrin të ndriçojë të tjerët. sado që mund të duket në formë si njeri, ai që nuk di, po edhe nuk mëson e nuk e rinovon veten, duke u bërë shembull për të tjerët, të lë për të menduar…”

“Pozita që arrin një njeri me dije e urti, është shumë më e lartë e më afatgjatë se pozita që arrin në forma të tjera. Sepse dija është ajo që i jep lumturi njeriut, në këtë botë duke u distancuar nga largësitë e duke fituar virtyte edhe në botën tjetër, duke parë konkretisht ata që dija e tij i kishte ndriçuar.”

“Qëllimi i nxënies së dijes është udhëheqja e njeriut nga dija dhe ndriçimi i rrugëve të njerëzimit me gjërat e përftuara nga kjo dije. Në të kundërt, një dije që nuk i dhurohet shpirtit, është një ngarkesë në shpinë të të zotit, kurse urtia që nuk e drejton njeriun nga e përtejmja, nuk është veçse një mashtrim.”

“Vlera dhe rëndësia e çdo njeriu përcaktohet nga brendia e pasuria e dijeve që ai ka mësuar. Edhe ai që e përdor dijen si “thashetheme”, edhe ai që e përdor si një prizëm për të njohur materien e ngjarjet, duke ndriçuar edhe cepat më të errët e duke u përqafuar me të vërtetën e “mbinatyrshme”, ashtu e ka vlerën e rëndësinë...” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 22-4).

Sfera e dijes dhe metoda e punës

Fethullah Gylen, ndonëse ka respekt dhe i jep vlerën e duhur edhe dijeve empirike, të bazuara në eksperiencë, është realist dhe nuk e emërton si dije një njohuri të arritur vetëm me këtë metodë. Kjo sferë e dijes ka kufijtë e parimet e veta, të cilat nuk mund të lihen mënjanë. Vlerësimi si duhet i kësaj sfere, njohja e saj në thellësi, është një zgjidhje me vend edhe epistomologjinë, edhe për fanatizmin në lidhjen e dijes me këtë fushë. Sipas Gylenit, dija eksperimentale merret me objektet e perceptuara me shqisa dhe mundohet të shpjegojë në këtë mënyrë edhe realitetin përtej këtyre shqisave. Kurse evenimentet jashtë shqisave, vërtetësia e të cilave ende nuk është provuar racionalisht, treten brenda kësaj dijeje dhe shpesh nuk arrihet një përkufizim i saktë për ta. Për shembull, askush nuk e mohon dot se gjërat të cilat ne shohim me sy, janë edhe një realitet konstant. E njëjta gjë vlen edhe për materiet e tjera të cilat ne i dëgjojmë, i prekim, shkurt, i përkufizojmë me anë të shqisave. Kurse ekzistenca e gjërave të tjera, si fusha magnetike dhe elektronike, provohet me busull ose aparatura të tjera të ngjashme. Shkenca, sot është e aftë të zbulojë vetëm kaq me anë të aparaturave të saj, pa arritur dot të kapërcejë fushën magnetike, elektronike dhe gravitetin.

Për Gylenin, një studiues i sferës së shkencës eksperimentale, është i detyruar të studiojë sipas metodës së kësaj sfere, si respekt e ndjeshmëri ndaj dijes. Për të, të zësh foletë e shkencës, duke eksperimentuar teori të paprovuara, duke pretenduar se po bën shkencë, t’i paraqesësh këto teori si të vërteta, e për më tepër të ndërtosh një sistem besimi mbi to, është edhe mashtrim i masave, edhe tallje me dijen. (Sizinti, Korrik 1984)

Burimi dhe shkaku i dijes

Fethullah Gylen i pranon limitet e dijeve empirike dhe e shpreh se dija dhe fusha e saj nuk mund të përcaktohet veç me këto lloj njohurish. Gjithashtu ai nuk e sheh origjinën e dijes vetëm te shqisat e te eksperimentet. Ai e trajton çështjen nga një këndvështrim Islamik ndaj dhe thotë se “burimet e dijes janë tre.” Origjina e parë e dijes janë shqisat, të shëndetshme, që i plotësojnë më së miri funksionet e tyre. Megjithëse mundësia e gabimit të shqisave është gjithmonë e pranueshme. Një tjetër burim i dijes është mendja e shëndoshë. Racionalizmi e pranon mendjen si burimin e vetëm të dijes, po nuk mund të lihet mënjanë fakti se në botë ka sa njerëz, aq edhe mendje dhe se në lidhje me një temë ndonjëherë mund të ketë aq “të vërteta”, sa edhe mendje, kurse mendja është e hapur ndaj ndjenjave, preferencave, dëshirave, ideologjive e besimeve dhe mund të ndikohet fare mirë prej tyre, sikur nuk mund të mohohet fakti se mendja mund të ecë përpara, po edhe mund të ketë regresin e vet. Aktualisht, ta pranosh mendjen si burim të vetëm të dijes, është të gënjehesh. Dijetarët myslimanë, ndërsa e kanë konsideruar mendjen si një burim të dijes, kanë vënë kushtin e një “mendjeje të shëndoshë”, domethënë mendje që nuk ndikohet nga faktorët e lartpërmendur. Natyrisht që edhe Gyleni është i të njëjtit mendim. Ai e përshkruan mendjen e shëndoshë e të kthjellët si “të pakushtëzuar nga diçka, e aftë ta perceptojë e të vlerësojë materien në gjendjen e saj më të pastër e më të thjeshtë.”

Edhe pse Fethullah Gylen nuk është racionalist në aspektin filozofik, ai i jep shumë përparësi mendjes. Në përshkrimin e tij “mendja është një vlerë ndryshe prej lëndës, po e lidhur ngushtë me të, zgjatja e metafizikës në fiziken, një prej fakulteteve më të rëndësishëm të shpirtit dhe aftësia më e ndritshme e njeriut për të dalluar të vërtetën nga e rrema.”

Nga një tjetër aspekt, Fethullah Gylen e sheh mendjen edhe si “forca e shpirtit të njeriut për të menduar, kuptuar e konceptuar dhe për ta drejtuar njeriun nga e keqja drejt së mirës.” Në literaturën Islame, shkenca e Kelamit i lidh shumë gjëra me mendjen. Njëkohësisht, ajo është “baza e përgjegjësisë, elementi kryesor i meditimit, vlera primare e gjykimit, faktori që ndan njeriun nga kafshët dhe dhurata më e jashtëzakonshme që Krijuesi i ka dhënë njeriut.”

Fethullah Gylen, megjithëse e sheh mendjen si një vlerë, e vlerëson atë nën pikëpamjen kuranore, duke theksuar më shumë aspektin e “mençurisë”. Në mendimin e Gylenit, të bazuar në Kuran, mendja është më shumë se sa një fakultet i fiksuar, një aktivitet, ndaj ai flet për mendjen aktive. Në këtë kornizë, politeizmi, nuk është diçka e mençur, kurse tevhidi, adhurimi vetëm i Allahut, është mençuri në të gjitha aspektet. Në këtë sens, Islami e Kurani e vërteton gjithçka me mendje, asnjë temë e tyre nuk është në kundërshtim me mendjen. Në mesazhin e Kuranit e në normat e Islamit nuk i është lënë vend asnjë zbrazëti në aspektin mendor, shpirtëror, ndjesor dhe në atë të zemrës. Islami ka qenë e është zëri dhe fryma e mendimit të kthjellët, gjykimit normativ e disiplinave të logjikës dhe gjithmonë i ka bërë të heshtin dialektikat, demagogjitë e gjepurat pa lidhje të kundërshtarëve të vet. (Yeni Umit, Korrik-Shtator 1999)

Megjithatë, mendja as nuk është burimi i vetëm i dijes dhe as nuk është e mjaftueshme që të gjejë të vërtetën e vetme. Sado që kthjellësia e saj është e lidhur fort me çlirimin e saj nga çdo lloj kushtëzimi e çdo interesi, është i domosdoshëm edhe futja e saj në një rrugë të kthjellët. Pra, mendja ka nevojë për një udhërrëfyes në aktivitetin e saj. Ky udhërrëfyes do t’i japë kritere të sakta për kryerjen e funksioneve të saj dhe do ta ndriçojë nëpër rrugët nga duhet të ecë. Ky udhërrëfyes, në terminologjinë Islame quhet “mutevatir haber”- (një lajm ose e dhënë që transmetohet e pandryshuar nga shumë burime të ndryshme, konkretisht të pamundura të bashkohen në një lajm të gabuar ose të rremë.) Ky është burimi i tretë dhe më i rëndësishëm i dijes.

“Mutevatir haber” mund të trajtohet në dy kategori. E para cilëson të dhëna e transmetime të njerëzve që është e pamundur të bashkohen mbi një të dhënë të rremë. Për shembull, edhe nëse nuk kemi qenë në Amerikë, nuk kemi dyshim për ekzistencën e saj, sepse të dhënat në lidhje me të i kemi përtuar nga burime të tilla të besueshme. Një tjetër kategori e “mutevatir haber” është shpallja, d.m.th., Kurani.

Mospranimi i shpalljes si një nga origjinat e dijes ka si rrjedhojë kufizimin e sferave të saj vetëm me eksperimentimin dhe me eksperiencën që mund të fitohet. Porse edhe jashtë këtyre kufijve ndodhet një fushë aq e gjerë e ekzistencës, sa lënia e saj jashtë sferave të dijes, do të shkaktonte gjymtësinë e saj ose do ta përfshinte në agnosticizëm. Kështu, dija nuk ka se si e mohon edhe këtë fushë. Mohimi, në vetvete, është një hipotezë, të cilën dija, është e detyruar ta provojë që ta pranojë mandej si element të vetin. Rrjedhimisht, ateizmi dhe refuzimi i ekzistencës së qenieve metafizike si engjëjt, xhindet e djalli, nuk ka qenë, as mund të jetë një fakultet i dijes, apo diçka e provuar shkencërisht; është thjesht dogmatizëm. Në të kundërtën e kësaj, pranimi i ekzistencës së Zotit, engjëjve, xhindeve e djallit, nuk është aspak një bestytni e verbër dhe një dogmë, sikur pretendon shkenca materialiste, por është një realitet tërësisht shkencor. Pranimi i këtij realiteti ka kriteret e veta solide shkencore. Në krye të tyre është ekzistenca e njëqindmijë profetëve, ekspertë të kësaj fushe, që kanë marrë shpallje dhe që nuk u është njohur në jetën asnjë mashtrim. Bashkë me ta, është ndërgjegjja humane dhe eksperienca shpirtërore dhe koshiente e kushedi sa njerëzve që dëshmojnë ekzistencën e këtyre qenieve.

Së dyti, mospranimi i shpalljes si origjinë e dijes, refuzimi i të gjithë librave hyjnorë dhe i të gjitha fjalëve të profetëve si dhe prezantimi i këtyre njerëzve të mrekullueshëm, ajkë e njerëzimit, të cilët nuk kanë nxitur asnjë interes material e nuk kanë mashtruar asnjëherë gjatë jetës së tyre, si gënjeshtarë e si mashtrues -është rrjedhojë e natyrshme e këtij refuzimi- do të thotë të pranojmë si gënjeshtarë ose si të lojtur, edhe gjithë ata njerëz që kanë ndjekur rrugën e tyre, miliona dijetarë, miliona evlija, e miliona njerëz seriozë. Aq më tepër që në Kuran e në hadithet e Profetit ka aq shumë të vërteta shkencore në lidhje me të ardhmen, që vërtetohen nga dita në ditë, në mënyrë paralele me zhvillimet e shkencës, sa askush nuk e ka guximin t’i mohojë. (Prizma, 2:55-9)

Garancia e mendimit dhe e studimit shkencor: Islami

“Kjo fe e ardhur bashkë me Kuranin, është njëkohësisht edhe emri i një sistemi që është ëndrra dhe qëllimi i kujtdo, tërësisht të përsosur, themeli i të cilit është besimi, pasioni e dashuria, rruga për të kërkuar miratimin e Zotit”, shprehet Gyleni, ndërsa nënvizon faktin se Islami ka një natyrë revolucionare dhe progresive, e cila, duke qenë e tillë, ka në vetvete hapësirë të pakufizuar drejt pafundësisë. Sipas tij, edhe pse Islami është i tillë si dhe e mbështet dhe nxit deri në fund mendimin e progresin shkencor, edhe pse në një periudhë ka hedhur firmën në zhvillime të jashtëzakonshme shkencore dhe ka formuar qytetërimin më të madh të bazuar në dije e në shpirt, disfata e humbja e myslimanëve pasardhës, shuarja e pasionit për dijen dhe shkaku i varfërimit e robërimit të tyre, ka qenë pikërisht mungesa e besnikërisë që ata kanë shfaqur ndaj Islamit. (Sizinti, Prill, 1996)

Relacioni i shkencës me besimin

Fethullah Gylen i trajton besimin, dijen, njeriun, materien dhe evenimentet në tërësi, ndaj dhe nuk e sheh njeriun si një qenie e formuar vetëm nga trupi, vetëm nga shpirti ose vetëm nga intelekti. Prandaj edhe qëndron me këmbëngulje në formimin tërësor të njeriut, duke folur vazhdimisht për harmoninë e zemrës me mendjen. Ai flet gjithashtu edhe për rëndësinë e tre institucioneve të edukimit njerëzor, shkollimit shkencor, fetar e shpirtëror, po ashtu edhe për rëndësinë e relacionit të shkencës me religjionin. Sipas tij “dy-tre shekujt e fundit teoritë pozitiviste dhe materialiste e kanë vendosur poshtë shkencën dhe mendimin. Shpjegimi i universit dhe i evenimenteve janë kthyer në metoda monotone dhe gjithçka komentohet në përputhje me një botëkuptim të caktuar. Rrugët drejt së vërtetës janë ngushtuar dhe gjithçka është ndërlidhur me lëndën e natyrën, duke lënë jashtë këtij rrethi çdo ngjarje dhe ekzistencë metafizike.” Gjatë këtyre shekujve, shkenca është shkëputur krejtësisht nga besimi. Gjithçka e miratuar nga shkenca shihet si absolutisht e saktë, kurse besimi si një enciklopedi dogmash, që nuk ka rëndësi në e beson apo jo. Mund të preferohet vetëm sa për të qetësuar shpirtërisht disa individë, ose për të ruajtur disa norma morale në shoqëri, po është ndërgjegjja e individit ajo që do ta vendosë këtë. Si rezultat i kësaj, në disa vende myslimane, si Turqia, të cilat pa largpamje e strategji iu futën rrugës së imitimit qorrazi të perëndimit “e gjithë jeta shkencore dhe intelektuale u pushtua nga dogmatizmi modern, vendin e pasionit për të vërtetën e zunë ca ide fantastike, kurse vendin e moralit të studimit e përfshiu shabllonizmi. Si përfundim, edhe jeta shkencore u paralizua tërësisht, edhe mendja e njeriut hyri në konflikt me idetë e me shpirtin e tij dhe ky shpirt, i shtypur nga të gjitha këto ndikime të jashtme, u bë i huaj me realitetin e vet.” (Parathënie e librit Religjioni dhe Shkenca përgjatë Historisë)

a. Një përkufizim i besimit dhe i shkencës

Pasi bën një pasqyrim si më sipër në marrëdhënien aktuale të besimit me shkencën, Gyleni parapëlqen të ndërtojë një përkufizim origjinal për besimin dhe shkencën, duke synuar një shtjellim shumëdimensional të kësaj teme. Përkufizimin e tij për dijen, të cilin e paraqitëm në krye të kapitullit, Gyleni e riformon edhe një herë në prizmin e relacionit të saj me besimin.

“Dija përbën një aspekt të jashtëm e një dimension ekstern të mendimit. Tema kryesore e saj është sistemimi i njohurive të pavarura, të përftuara nga materia e evenimentet dhe aplikimi i ligjeve dhe formulave të caktuara në këtë sistemim. Në një aspekt më filozofik, dijen mund ta përkufizojmë si lidhja interne ndërmjet objektit e subjektit. Me të tjera fjalë, ajo është disiplina që vlerëson objektet e eksperimentueshme që hyjnë në fushën e perceptimit të shqisave.”

Pas këtij përkufizimi të dijes, Fethullah Gylen bën një përmbledhje të mënyrës së konceptimit të besimit në perëndim dhe pasi jep si shembull përkufizimet e disa antropologëve, sociologëve e filozofëve të njohur të perëndimit, bën edhe një kritikë thelbësore në lidhje me ta. Pas këtyre, ai thekson se kritikat dhe komentet e drejtuara nga qindra sociologë, orientalistë, historianë religjioni e shkencëtarë, që nga Durkheim deri te Rudolph Otto, ndoshta mund të shprehin ndonjë gjë në lidhje me besime e religjione të ndryshme, po ata janë krejt të mangët e të përciptë për sa i përket Islamit. Nga pikëpamja e Islamit, feja është tërësia e ligjeve hyjnore që i njofton të zotët e mendjes për qëllimin e krijimit, i drejton ata nga shpëtimi, bekimi e maturia, me vullnetin e tyre të lirë, në kornizën e udhëzimeve të Profetit e në një perspektivë që përfshin të sotmen e të nesërmen, duke i premtuar njëkohësisht plotësimin e nevojave të tyre morale e materiale. Islami është një fe universale, e cila për shekuj me radhë ka përqafuar edhe individin, edhe shoqërinë, duke ekuilibruar shpirtin e njeriut me atë të universit dhe duke e kontrolluar gjithësinë në këtë mënyrë. Garancia më e madhe e kësaj përbërjeje dhe referenca më solide e saj është Kurani e Suneti. Kurse mendimi i vazhdueshëm aktiv i besimtarit të pjekur në boshtin Allah-univers-njeri, ka një aftësi imagjinate edhe në sferat që duken si të mbyllura ndaj mendjes njerëzore dhe është njëkohësisht një burim shkencor e ideor i jashtëzakonshëm, që nuk i lë vend zbrazësisë e kotësisë në këtë aspekt. (po aty)

b. Elementet përtej besimit

Më poshtë, Fethullah Gylen thekson faktin se edhe Islami, ashtu si çdo besim, ka elementet e veta përtej besimit. Sipas tij, besimi Islam nuk është thjesht një metodë mendimi, një sistematikë ose një bindje abstrakte. Përveç këtyre ai konsiston në një ndjenjë pa kufi, në një sjellje koshiente e të vullnetshme, në një veprimtari të vazhdueshme dhe në një disiplinë vetëkontrolli konstante. Në fakt, edhe shqyrtimi i besimit në aspektin e një disipline shkencore abstrakte është diçka krejtësisht e gabuar, sikur nuk është i drejtë edhe strukturimi i tij nën tutelën e shkencës dhe të filozofisë, duke e lidhur vlerën e rëndësinë e tij me referencën e tyre e duke e kritikuar, vërtetuar apo analizuar atë sipas teorive e normave shkencore e filozofike. Është evidente se, nëse realitetet e besimit do të mund të provoheshin dhe të qëndronin në fuqi sipas kritereve logjike, eksperimentale e analitike, atëherë nuk do të kishte më kuptim trajtimi i këtyre realiteteve si hyjnore e qiellore. Rrjedhimisht, edhe nëse besimi ka njëfarë lidhjeje me shkaqet e dijes, si shqisat, mendja e eksperimenti, padyshim që nuk është pjellë e tyre. Rëndësia e mendjes, logjikës dhe gjykimit në konceptimin e manifestimin e besimit është e padiskutueshme, porse besimi ka edhe anët e tij, të cilat e tejkalojnë mendjen, logjikën e gjykimin; e pikërisht anët më të rëndësishme e më të thella të besimit janë pikërisht këto. Edhe besimi, ashtu sikurse shkenca, e përdor në çdo aspekt mendjen, logjikën e gjykimin, po logjika e gjykimi i besimit bazohet në norma hyjnore; në besimin e Zotit dhe rrjedhimisht në pranimin e themeleve të besimit në Të. Padyshim që mendja, studimi e gjykimi, kanë një rol shumë të rëndësishëm në besim, por këto nuk janë të mjaftueshme, sepse përveç tyre, në besim, kanë një rol shumë të rëndësishëm edhe zemra, ndërgjegjja, shpirti, parandjenja e kthjellët dhe frymëzimi. Përveç këtyre, përjetimi i besimit, adhurimi dhe ritualet e posaçme janë një rrugë shumë efikase drejt eksperiencave dhe dëshmive të tyre interne. Gjithashtu, e mbinatyrshmja, tej shqisave, që emërtohen si gajb, përbëjnë themelin e besimit dhe nuk perceptohen dot me mendje. Realiteti që përftohet në këtë mënyrë, nuk është më pak objektiv se sa realiteti që përftohet nga shqisat, mendja, eksperimentet dhe rrugët e tilla të dijes. Në këtë sens, besimi gjithmonë vlerëson mendjen, gjykimin, vëzhgimin dhe eksperimentin, por nuk trajtohet si origjina e tyre primare dhe as si bazë e tyre.

c. Relacioni i besimit me shkencën në Islam

Pasi trajton relacionin e besimit me shkencën në religjionet e vjetra dhe në natyrën e kristianizmit e të hebraizmit, Fethullah Gylen bën një analizë të këtij relacioni edhe në perëndim gjatë mesjetës dhe në kohërat moderne, pastaj analizon relacionin e shkencës me besimin në aspektin e Islamit. Fillimisht ai thekson këtë: “ Islami, në radhë të parë është një rrugë e lumtur eterne drejt Zotit. Institucionet e tij shoqërore, kulturore, politike e kulturore, botëkuptimi i tij i gjerë e universal, ata që ai i premton njerëzimit, parimet praktike e teorike që ai urdhëron janë e do të jenë tërësisht të pranueshme nga ndërgjegjet dhe referencë për rrugën e mendjes dhe të gjykimit. Nëpërmjet Islamit, realiteti Krijues-ekzistencë-njeri kthehet në urti, njohje e kompliment të shpirtit, pjesët formojnë të plotën, dhe e plota shtjellohet ndërsa çdo gjë tregon Atë, që është Një dhe i Vetëm. Gjithçka mbështetet në tevhid e në një burim të përbashkët, dinjiteti e respekti ruhet në çdo kornizë dhe njeriu udhëhiqet nga dëshira e pafundësisë dhe shpresave të shpirtit drejt një bote të pafundme.

Kurani ka filluar me urdhrin “Lexo!” dhe i ka kthyer sytë e njerëzve nga universi që në atë moment, kur ende nuk kishte diçka për të lexuar. Me një tjetër fjalë, Islami e trajton universin si një libër të krijuar nga forca e vullneti i Zotit dhe Kuranin si libri që i shpallur nga Zoti, përshkruan këtë univers më së miri dhe shpalos realitetin e kësaj bote dhe asaj të përtejmes ndaj zemrës e mendjes së njeriut. Ky libër i bën thirrje njerëzve të mendojnë, të përdorin mendjen, të studiojnë, të vëzhgojnë e të analizojnë çdo gjë. Përveç këtyre, Kurani ka edhe shumë pasazhe shkencore, disa të zbuluara e disa të tjera që presin të zbulohen. Fillimisht Kurani i përmend këto të dhëna shkencore si fakte të qëllimit primar, siç është “besimi në një Zot, profetësia, ringjallja, adhurimi e drejtësia”, pastaj u bën ftesë poseduesve të mendjes, mirëkuptimit, logjikës e gjykimit që t’i analizojnë këto fakte.

Në çdo pasazh të tij, Kurani ndjek një rrugë që i zgjon intelektet drejt së vërtetës, në çdo ngjarje nxit aktivitetin e mendjes dhe duke ngritur gjithë pengesat përpara saj, e vendos atë në një pozitë të mrekullueshme dhe i ofron asaj të vërtetat udhërrëfyese dhe disiplinat e duhura për një aktivitet pa kufi dhe për të zbuluar të vërtetën sublime të ekzistencës njerëzore.

Edhe pse në gjendjen aktuale të disa religjioneve, komentet e shpjegimet e normave të tyre nuk janë të afta të formojnë një relacion a vijueshmëri me shkencën e dijen, për Islamin e ushqyer nga Kurani e Suneti nuk është kështu. Islami asnjëherë nuk e ka penguar aktivitetin intelektual, përkundrazi, e ka urdhëruar atë, bashkë me gjithë shqisat e tjera, të tregojë aftësitë dhe pushtetin e vet nën rrezet e shpalljes, duke i ngarkuar asaj përgjegjësitë e kuptimit, meditimit, gjykimit dhe vendimmarrjes. Edhe pse në periudhën e rënies të perandorisë osmane shkencat pozitive janë nxjerrë nga programet e medreseve, në historinë e Islamit asnjëherë nuk është përjetuar një konflikt mes besimit e shkencës; sidomos në sensin e formën së përjetuar nga ai në perëndim. Dhe është e pamundur të përjetohet, sepse:

“Mbi të gjitha, Islami ushqehet nga burime si Kurani e Suneti, të cilët e kanë lënë të lirë mendimin, logjikën e gjykimin, duke e nxitur njeriun në çdo rast të analizojë ekzistencën dhe evenimentet e saj.”

“Si domosdoshmëri e karakterit të vet, Islami është i hapur ndaj elasticizmit të meditimit, kërkimit, seriozitetit në studim dhe intelektit, ndaj edhe Islami asnjëherë nuk e ka sforcuar kornizën e vet me komentet e vendimet- për të cilat aktiviteti mendor është njehur një domosdoshmëri-, përkundrazi, këta kanë formuar një rigjenerim natyror, zhvillim e progres të nevojshëm për dinamikat e Islamit.”

“Ai person i lartë (Muhamedi), që ka manifestuar e përfaqësuar Islamin, e ka parë dijen e realitetin si mallin e humbur të besimtarit dhe ka këshilluar myslimanët që ta marrin atë kudo që ta shohin. “

“Ai eveniment që na prezantohet si konflikt i shkencës me besimin gjatë gjithë historisë së njerëzimit, në të vërtetë është konflikti i njerëzve të besimit, që nuk ia kanë haberin besimit dhe njerëzve të shkencës që nuk ia kanë haberin shkencës. Islami asnjëherë nuk ka pasur një shtresë të veçantë klerikësh e njerëzish të besimit, kështu që nuk është bërë shkak i prishjes së ekuilibrave mes besimtarëve e klerikëve dhe përplasjes së tyre për shkak të interesave.”

“Islami gjithmonë ka qenë në kontakt me elementë të tillë si dija, mendja e logjika, të cilat janë lënda e parë e më jetike e shpirtit të tij. Një përplasje e tij me ta, do të ishte një përplasje me vetveten, ndaj kjo është e pamundur. Po, ashtu sikur themeli i ekzistencës, që është dija, ashtu dhe plani, programi, struktura e saj bazohen mbi parimet e dijes. Ndërsa Kurani është një interpretim i ekzistencës së përhershme, deklarata e saj e detajuar dhe gjuha e saj më e rrjedhshme, është e pamundur përplasja e tij me materien e me evenimentet.

Rrjedhimisht, krahasimi i Islamit me religjionet e tjerë në këtë aspekt është i pamundur, sikurse është i pamundur edhe konflikti i tij me shkencën e me shkencëtarët. Disa deklarata të pabaza, të lëshuara pa u thelluar e pa e menduar si duhet, ose kanë qenë të paafta për të analizuar të vërtetën, ose janë hedhur me qëllim fyerjen e armiqësinë ndaj Zotit e Profetit të Tij.”

Shpjegimi i Islamit me çështjet që i përkasin shkencës dhe teknologjisë

Fethullah Gylen shpreh mendimin e tij se shpesh shkenca është bërë vegël e ateizmit, kur duhet të jetë shkak i besimit. Ai nuk mendon se është diçka e gabuar përdorimi i shkencës dhe i teknologjisë për shpjegimin e disa të vërtetave të Kuranit e të Islamit, përkundrazi, thekson se një gjë e tillë duhet bërë patjetër. Koha jonë është koha e shkencës, në të ardhmen madje edhe pushteti do të jetë i dijes dhe i shkencës. Ndaj dhe ndoshta është më me vend shpjegimi i Islamit pikërisht me gjuhën e shkencës, sepse nga njëra anë Islami, nga ana tjetër të vërtetat universale që përbëjnë fakultetet e shkencës, përbëjnë dy aspekte të të njëjtës së vërtetë. Aq më tepër që Islami nuk ka as edhe një normë që mund të jetë kontradiktore me shkencën. Edhe nëse ndihet një kontradiktë e tillë, ndodh ose se shkenca ende nuk e ka thënë fjalën e vet të fundit në atë pikë, ose se norma Islame në lidhje me të nuk është kuptuar si duhet. Megjithatë në këtë temë janë bërë edhe gabime, edhe ekzagjerime, ndaj dhe Gyleni e ndien të nevojshëm theksimin e disa pikave në lidhje me të:

“Kurani nuk është një lloj libri shkence, si astronomia, biologjia, fizika a kimia.”

“Tema kryesore e Kuranit, ashtu siç e kemi theksuar edhe më sipër, është vendosja në mendje e zemër e parimeve të besimit, e të vërtetave të adhurimit dhe të drejtësisë si dhe udhëheqja e njerëzve në këto tema.”

“Shumë çështje që i përkasin konceptit të sotëm për shkencën, Kurani i përdor vetëm si një detaj “ndër thonjëza” për të faktuar e qartësuar qëllimin e tij. Gjatë këtij përdorimi, Kurani përdor një gjuhë të kuptueshme nga të gjithë njerëzit, në përshtatje me misionin e tij. Ai ka zbritur për të gjithë njerëzit, të të gjitha shtresave e niveleve qofshin, që nga koha kur ka zbritur e gjer në fundin e botës, ndaj dhe terminologjia e tij është e kuptueshme nga të gjithë.”

“Edhe çështjet kozmike e shkencore të këtij lloji, Kurani i trajton si fakt. Përderisa një fakt nuk mund të jetë i pakuptueshëm dhe enigmatik dhe përderisa shumica e njerëzve nuk janë shkencëtarë e dijetarë, Kurani respekton pozitat e tyre e përdor një gjuhë të kuptueshme nga të gjithë, pa i shtyrë ata në një kaos mendimesh.”

“Megjithatë, çdo shprehje e Kuranit në lidhje me shkencën, është absolutisht e drejtë. Vetëm se kuptimet e qëllimet e këtyre shprehjeve, shpesh janë në një stil që ka nevojë për koment, duke i hapur kështu rrugën studimit, kërkimeve dhe shkencës, madje duke e nxitur gjithmonë një gjë të tillë.”

“Shkenca është një grumbull teorish. Shpesh këto teori dalin të gabuara dhe zëvendësohen me të tjera. Kështu që kërkimet e studimet janë të vazhdueshme. Shkenca, edhe njeriun që e kemi të gjithë përpara syve, nuk ka arritur ta zgjidhë ende dhe duket e pamundur që ta arrijë. As që mendohet se mund të dalin të pagabuara teoritë e shkencës në lidhje me fusha që nuk mund t’i vëzhgojë e t’i analizojë drejtpërdrejt. Rrjedhimisht, asnjëherë nuk duhen kundërshtuar ajetet e Kuranit, duke u bazuar në disa rezultate teorike të shkencës, po edhe nëse hasen kontradikta, duhet pritur zhvillimet e mëtejshme të shkencës në atë fushë. Më e pakta, i duhet dhënë rëndësi asaj të vërtete që Zoti i Madhëruar ka dashur të theksojë me atë shprehje. Edhe nëse kjo e vërtetë nuk është e qartë në kuptimin e plotë të fjalës, duhet besuar si pjesë e Kuranit”

Njeriu: cilësitë, vlera, lumturia dhe pozita e tij mes krijesave

Një temë që Fethullah Gylen e trajton në mënyrë të veçantë është njeriu, me vajtje-ardhjet e tij si një lavjerrës, nga pozita e tij si krijesa më e lartë dhe më me vlerë te grada më e ulët, pozita e tij mes krijesave të tjera, misioni e funksioni i tij.

Karakteri ontologjik i njeriut

Në këtë përkufizim, Fethullah Gylen përdor vargjet e Mehmet Akifit:,

Akoma më lart se engjëjt është karakteri yt, cilësitë,
Misteri yt: magjepsja ime. Botët ndërthurur janë te ti.

Sipas tij, sado që në dukje e në fizik njeriu nuk është veçse një trupth i vogël, karakteri i tij është më i lartë se engjëjt, sepse mbi të janë reflektuar gjithë atributet e Zotit që i japin qenie universit. Rrjedhimisht, të gjithë botët e krijuara janë brenda tij në formën e tyre esenciale. Sikur fryti, që është thelbi, përmbledhja dhe rezultati i gjallërisë dhe i të gjithë elementeve që përbëjnë një pemë, ashtu edhe njeriu, duke qenë fryt i krijimit, është qëllimi i tij, rezultati i tij dhe një përmbledhje e gjithë fakulteteve të ekzistencës. Sipas Fethullah Gylenit, i cili e trajton njeriun në këtë aspekt ontologjik, edhe filozofia, edhe progresi shkencor është i pamundur, për sa kohë që nuk llogarit faktorin njeri. Njëkohësisht, i nisur nga kjo pozitë e tij shumë specifike, mes krijesave të tjera, Gyleni e cilëson njeriun si një qenie shumë komplekse për t’u kuptuar. Vetë fakti që brenda njeriut ekzistojnë të gjitha botët e krijesat/ qoftë edhe me cilësitë e tyre themelore, tregon se është e pamundur të kuptohet njeriu, pa kuptuar ekzistencën, sikur është e pamundur të kuptohet ekzistenca pa njohur më parë njeriun. Dhe nuk mbaron këtu; njohja e njeriut është detyra primare e tij, sepse njeriu është edhe dritarja që hapet drejt njohjes së Krijuesit. Në këtë pikë Gyleni arrin në këtë rezultat: “Misioni primar e më i rëndësishëm i çdo njeriu, është të zbulojë e të njohë vetveten, me thjerrëzën e përftuar nga kjo njohje pastaj, të kthehet e t’i drejtohet Zotit të vet. Ata të pafat që nuk njohin as cilësitë e veta, as krijojnë lidhje me Krijuesin e Lartë, largohen nga kjo botë si hamejtë, që nuk e dinë se ç’thesar mbartin mbi shpinë.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 103)

Njeriu, karakteri dhe brendia e tij specifike

Pas përmbledhjes së mësipërme të temës, Gyleni sqaron më gjerësisht specifikat e njeriut dhe vetitë që e bëjnë atë njeri. Veçoria e parë e njeriut, del në pah që në çastin e parë që ai vjen në këtë botë. Çdo krijesë tjetër, veç tij, vjen në këtë botë sikur të jetë instruktuar në një botë tjetër, e mësuar me ligjet e jetës. Kurse njeriu, ndonëse është një qenie e mrekullueshme, vjen në këtë botë i paaftë edhe ndaj funksioneve më elementare. Çdo gjë që është jashtë mekanizmit të tij kafshëror, mendja, intelekti, vullneti, liria, ndjenjat, formohen në këtë botë në saje të dëshmive të tij të brendshme. Vetëm në këtë rrugë ai arrin perfeksionimin e tij të jashtëm e të brendshëm dhe vetëm në këtë rrugë ai gjen vetveten. (Sizinti, Korrik, 1979)

Një tjetër veçori spikatëse e njeriut është mendja. Ndërsa e përkufizon me një terminologji filozofike, “Mendja është një aftësi që nxjerr të përveçmen nga e përgjithshmja duke u nisur nga ligjet e parimet.” Fethullah Gylen e cilëson këtë “mendje aktive” si themelin e ndryshimit specifik mes kafshëve dhe njeriut dhe si një mirësi hyjnore që i është dhuruar vetëm atij.

“Njeriu është i detyruar ta zhvillojë e ta zbulojë më tej këtë dallim specifik të vetin”, vazhdon Gyleni dhe bën një përcaktim vërtet origjinal: “Mendja fiton një karakter krejtësisht të veçantë nëse funksionon si një kordon i botës së brendshme me atë të jashtme dhe gjendet e njësuar me ndërgjegjen.” (Ndërgjegje-turqisht: vixhdan, ka të njëjtën rrënjë me foljen V-XH-D: gjej në arabisht). Ky përkufizim me “gjendjen” dhe “gjetjen” i Gylenit është vërtet interesant. Në këtë njësim ndërgjegjja bëhet një me mendjen dhe praktikisht, ajo vendos, gjykon dhe tregon rrugën, pikërisht si mendja. Kurse qëllimi maksimal dhe ideal i mendjes, është arritja e inteligjencës duke njohur Zotin. Një mendje që ka arritur këtë njohje, ka arritur edhe maturinë e vet dhe ka pranuar njëkohësisht edhe përgjegjësitë e ndërgjegjes. (Sizinti, Korrik 1979)

Një tjetër specifikë tipike e njeriut, sipas Gylenit, është edhe liria e tij, posedimi i pavarësisë dhe i autonomisë në saje të një mendjeje aktive, duke vetëvendosur për veprimet e veta. Në këtë mënyrë njeriu del mbi gjithë natyrën, mbi gjallesa e jogjallesa dhe fiton aftësinë e vetëkontrollit dhe të vetëpërgjegjësisë. Pavarësia që rrjedh nga vullneti i njeriut, e pozicionon atë në një vend, brenda natyrës ku gjithçka është nën kontrollin e determinizmit, po njëkohësisht edhe diku tej saj, aty ku njeriu i pavarur, i çliruar nga litarët e determinizmit, me një specifikë tashmë jashtë ligjeve të natyrës, mbetet ballë për ballë me një sërë parimesh morale e shpirtërore. Njëkohësisht, kjo pozitë e bën njeriun bashkëbisedues të një “bote sublime”, duke i ngarkuar edhe përgjegjësinë për të dalluar të mirën nga e keqja, në bazë të ndikimeve të jashtme dhe dëshmimeve të brendshme. Më tej, konceptimet nga bota e jashtme dhe refleksionet e kuptimeve në ndërgjegje si tufa drite, i hapin rrugë një pozite tej botës së mundshme, pozitë gjatë së cilës njeriu ndien se si shkëputet nga dimensionet ku ndodhet duke u lartësuar, lartësuar... (Sizinti, Korrik 1979)

Gyleni rendit si një tjetër veçori të rëndësishme të njeriut aftësinë e tij për të menduar. Sipas tij, njeriu është një qenie që formohet sipas botës personale të mendimit. “Ai është kandidat i asaj që mendon, sipas aftësive që posedon. Për sa kohë që njeriu vazhdon të shohë materien dhe evenimentin sipas një mendimi të paracaktuar, fiton një identitet sipas boshtit të atij mendimi, natyrisht, i lidhur me strukturën e tij shpirtërore dhe me karakterin e tij.”

Sipas Gylenit, aftësitë potenciale të koduara brenda njeriut janë të lidhura me qëllimin, dëshirën, pasionin e vendosmërinë dhe tij e mbi të gjitha me mendimin e tij, njëlloj sikur dheu, ajri, shiu e dielli janë të lidhura me një farë të hedhur mbi tokë. Mendimi dhe qëllimi kanë të njëjtin rol zhvillues mbi moralin e karakterin e njeriut, sepse një shpirt i lartë e një karakter i pa të metë formohet vetëm mbi mendime të kthjellëta e qëllime të pastra. Mendimi është një farë, sythat e saj janë sjelljet tona, kurse gëzimi dhe trishtimi ynë janë frytet e tyre.”Ai që mendon bukur, sheh bukur”, ai që mendon bukur, shpërthen sythat e mirësisë në shpirt dhe jeton deri në fund në parajsën e mrekullueshme që formon në botën e vet. (Sizinti, Dhjetor 1984)

Pasi zbërthen në këtë mënyrë elementët që bëjnë njeriun njeri, Fethullah Gylen shpalos edhe një tjetër ndryshim radikal të njeriut me kafshët me këto fjalë:

“Çdo qenie tjetër, përveç njeriut, vrapon pas interesit dhe të mirës së vet në ekuilibrin e universit, vetëm njeriu është ai që ndjek një kuptim e një shpirt që tejkalon edhe botët e ekzistencën, edhe atë vetë. Kafshët nuk kanë ndjenja religjioze, shqetësime morale, beteja virtyti e përpjekje artistike. Njeriu është mysafiri i vetëm i këtij pallati të smeraldtë, dyert e të cilit janë hapur ndaj zemrës dhe ndjenjave të tij. Ai është e vetmja qenie që lind binjak me besimin, mbështillet e gërshetohet me moralin, ia dedikon jetën virtytit dhe e shpjegon veten me art. Ndër të tjera, ai është i pajisur me ndjenja të larta, është i talentuar në çdo virtyt dhe është një qenie e apasionuar pas përjetësisë. Edhe në shpirtin e më të mjerit të njerëzve ndodhet një atmosferë si ylber i formuar nga mendimet e përjetësisë, pasioni për të bukurën e ndjenjat e virtytit. Duke u nisur që nga veprat që nxjerr në pah me veglat më primitive, deri te mrekullitë artistike që arrijnë pafundësinë me vlerat e kuptimet që përmbajnë, çdo tingull e frymëmarrje, çdo ngjyrë e linjë, çdo formë e motiv, janë grimca të spektrit të tij personal, që derdhet nga thellësia e natyrës së tij të krijuar. (Sizniti, Qershor 1993)

Humanizmi i vërtetë i njeriut dhe edukimi

Duke u bazuar në Kuran, Fethullah Gylen shprehet se njeriu është krijuar si mëkëmbësi i Krijuesit në tokë, në një pozicion sovran mbi gjithë krijesat e tjera dhe si administrator i gjithçkaje. Kështu, ai është i detyruar ta njohë më së miri këtë botë, ta lexojë përsosmërisht gjithësinë dhe të themelojë disiplina të ndryshme të shkencës. Qëllimi i kësaj nuk është thjesht plotësimi i nevojave dhe dëshirave, as pushteti mbi të tjerët, por me këtë shkencë ai duhet të bëjë ndërhyrjet e nevojshme në natyrë, aq sa e ka lejuar Zoti dhe duke pasur për qëllim vetëm miratimin e Tij, duke rregulluar e sistemuar atë ç’ka është e nevojshme e duke u përpjekur për përmbushjen e drejtësisë. Gjatë gjithë jetës së vet, ai është i detyruar të planifikojë dhe të organizojë mendimet e ndjenjat me besimin e tij, të rregullojë jetën shoqërore dhe individuale, të veprojë për ekuilibrimin e relacioneve shoqërore e familjare dhe të valëvisë flamurin e vet, që nga thellësitë e nëntokës, deri në pafundësitë e qiellit, duke i dhënë vullnetit të vet atë që meriton. Ai duhet të punojë, të punojë shumë për të ruajtur përshtatshmërinë e tij me ekzistencën, duke marrë pas vetes pasuritë që qielli dhe toka i ofrojnë dhe duhet të përpiqet që brenda urdhrit dhe lejes së Krijuesit, ta ngrejë jetesën në një nivel gjithnjë e më njerëzor, me ngjyrat, format e tingujt e saj.” (Sizinti, Prill 1999)

Në lëndën e parë apo brumin e njeriut, të cilin Zoti e ka çuar në tokë me një mision kaq të rëndësishëm, patjetër që ka shtuar edhe farat e gjithë cilësive të nevojshme për këtë pozitë kaq të lartë. Ai që e ka çuar njeriun në tokë si të preferuarin e Vet, si pasqyrën e Tij më të pastër dhe si esencën e gjithë universit, i ka dhuruar atij edhe aftësitë e zbulimit të mistereve në shpirtin e universit, mundësinë të nxjerrë forcën, pushtetin dhe potencialet e tjera nga gjiri i tokës, talentin për të përdorur si duhet e ku duhet, si përfaqësues i denjë i atributeve të Tij, dijen, vullnetin, pushtetin e forcën, në mënyrë që të mos hasë asnjë lloj pengese ndërsa ndërhyn brenda ekzistencës duke ushtruar misionin e tij të mëkëmbësit, të mos jetojë përplasje në relacionet me materien, të sillet i çlirët në hullitë e evenimenteve, të zbulojë pa vështirësi talentet e fshehura në brendësinë e vet e të mos ngecet në prita të paparashikuara ndërsa përmbush dëshirat e tij eterne e vazhdon udhëtimin e tij gjer në të përtejmen.

Lulëzimi i këtyre farave dhe kthimi i tyre në një pemë të pastër e të frytshme, duke i falur kështu njeriut një karakter të lartë që e bën atë një tjetër krijesë, është e lidhur me sistematikën e tij të të menduarit, përpjekjes së tij të vazhdueshme dhe thellimit përherë e më shumë në botën e tij morale e shpirtërore. Çdo njeri është kandidat për t’u bërë njeri i madh në të ardhmen. Këto aftësi janë simboli i madhështisë së tij, vetëm se zbulimi e zhvillimi i tyre është i mundur vetëm me mësim e me edukim, kurse thellimi i tyre, vetëm me vëzhgim të brendshëm e me vetëkontroll. Kurse lënia e tyre sipas instinkteve, do të thotë braktisje në gjendjen më mjerane dhe shkatërrim i farës apo farave, që kanë në vetvete aftësinë për t’u bërë gjëja më e mrekullueshme e ekzistencës.

Sipas Gylenit, njeriu është aq njeri sa pafundësia e shpirtit, thellësia e zemrës e kthjelltësia e ndërgjegjes së tij. Ata që e kanë trajtuar njeriun vetëm në aspektin e mendjes, botëkuptimit, vetëdijes, instinktit kafshëror dhe prirjeve sociale, nuk kanë arritur të nxjerrin në pah e të thonë ndonjë gjë në lidhje me esencën e tij. Le që nuk kanë arritur asnjë përfundim të saktë, po e kanë mbyllur, komplikuar e koklavitur edhe më tepër këtë koncept, duke e kthyer atë në një monstër të papërshkrueshme. Porse njeriu, në karakterin e vet themelor, posedon një thelb të tillë, i cili e kapërcen mendjen, botëkuptimin, vetëdijen, instinktet dhe prirjet e tij shoqërore dhe i udhëheq ato. Nëse njeriu dëshiron e ujit me durim edhe rrugën e fatit, dinamizmi i brendshëm i këtij thelbi është i aftë të kapërcejë edhe vetveten, edhe gjithë botët mbarë. Po t’ia dalë mbanë njeriu ta drejtojë këtë forcë të magjishme e të mistershme që ka në dorë drejt burimit të saj të vërtetë, kapërcen edhe vetveten, edhe vdekshmërinë dhe i jep një vlerë të jashtëzakonshme, kuptim e cilësi të gjitha pjesëve të pavlera, të mykura e të kalbura të ekzistencës, duke i sjellë ata në një gjendje të gatshme për përjetësinë.

Për këtë arsye, edukimi dhe arsimimi që duhet të marrë njeriu, duhet të jetë i një lloji të tillë, që ta mbrojë atë nga instinktet e tij kafshërore e nga distancimi i qëllimit të tij si njeri. Është ky edukim që do të shënojë kufijtë e veprimtarisë dhe aktiviteteve të tij, duke mos e lënë të humbur e të shastisur e duke e ruajtur nga fanatizmi e radikalizmi. Njëkohësisht, ky edukim duhet ta ndihmojë njeriun të nxjerrë në pah aftësitë e talentet që janë sjellë bashkë me të në këtë botë dhe ta udhëzojë për zbulimin e zhvillimin e atij potenciali që njeriu ka në shpirt. Gjithmonë, te çdo njeri, ndodhen farat e të bukurës e të së mirës. Asnjëri nuk ka farat e të keqes e të ligës. Edhe gjëra të tilla si hakmarrja, epshi, e zemërimi, në një farë sensi, janë si një fidanishte e gjërave të mira. Vetëm se nuk duhet të harrojmë se sikur bukuria që shohim në çdo gjë, pozitive e negative, që është një rezultat i edukimit tonë në këtë mënyrë, edhe përkryerja e njeriut e sjellja e tij si njeri, mbështetet pikërisht te edukimi, te një edukim që merr parasysh mendjen, vullnetin e botën e brendshme dhe që mbështetet te gjithë funksionet e tyre. (Sizinti, Korrik 1979)

Lumturia e njeriut

Gyleni mendon se lumturia e njeriut arrihet nëpërmjet virtyteve të tij, sepse virtyti, së pari është emri i dashurisë që përqafon gjithë ekzistencën. Një njeri i virtytshëm është i mbushur me dashuri e mirësi ndaj gjithçkaje. Sado të errëta e të këqija qofshin ngjarjet, një njeri i tillë, i ndërgjegjshëm për misionin e vet në këtë botë, edhe nëse trishtohet, edhe nëse mërzitet ndaj këtyre ngjarjeve, është i aftë të ndjejë frymëzimet lehtësuese që virtyti i fryn në shpirt. Në rrjedhën e vazhdueshme të lëndës dhe ngjarjeve, ai është i aftë të sodisë peizazhe gjithmonë e më të freskëta e të dëshmojë lumturinë që ndjen në shpirt.

Në konceptin e Gylenit, virtyti nuk do të thotë distancimi i plotë nga çdo pasion e dëshirë njerëzore. Përkundrazi, ai është i mendimit se një botëkuptim i tillë për virtytin është burim depresioni dhe pesimizmi, njëkohësisht, “shkatërrimi i lumturisë”, sikur shprehet Ibseni. Në të njëjtën kohë, botëkuptimet e tilla dhe shqetësimet pa vend që lindin prej tyre, njëkohësisht indikojnë edhe një karakter egocentrik të personit, edhe problemet e qëndrimit e të konsolidimit të karakterit të tij. Kjo tregon edhe keqinterpretimin që u është bërë parimeve morale, edhe mungesën e virtytit të tij në pikën e jetesës për lumturinë e të tjerëve.

Virtyti, baza e të cilit është besimi në Zot, përfshin dashurinë, pasionin, mëshirën, vëllazërinë e bamirësinë dhe pasqyrohet me distancimin nga urrejtja, hakmarrja, tradhtia, xhelozia e dhuna, duke vënë drejtësinë në boshtin e jetës. Nga ky aspekt, njeriu i virtytshëm është i rrethuar gjithmonë me respekt e me dashuri. Ai jeton në një oqean të pafund, i ekzaltuar nga mrekullia e këtyre ndjenjave dhe i mbushur me dashurinë që ai ndien për familjen, atdheun, kombin e gjithë ekzistencën, por edhe i konsoliduar në qëndrimin e tij nga forca dhe burrëria që i jep kjo dashuri. Ai e ndien kënaqësinë e parajsës ende pa hyrë në parajsë. Kjo kënaqësi, është kënaqësia e ndarjes së gëzimit me të tjerët, kënaqësia e ndjenjës së lumturisë së njerëzve në gjoksin e vet dhe kënaqësia e hapjes së një rruge të re për lumturinë e tyre, duke u bërë vetë pritë për dhimbjet e vuajtjet e tyre. Kështu, zemra e tij, duke përjetuar brenda vetes një lidhje të tillë me gjithë njerëzimin dhe gjithë universin, fiton lumturinë eterne që në këtë botë dhe arrin në një dimension të tillë, që nuk mundet kurrsesi të shkelë mbi lumturinë e asaj që ndodh përreth tij. (Sizinti, Qershor 1982)

Humanizmi dhe të drejtat e njeriut

Sikurse dihet “të drejtat e njeriut” është një koncept që ka hyrë në literaturën ndërkombëtare pas Luftës së Dytë Botërore. Një aspekt për t’u shtjelluar është edhe ai, që sa vende sot i japin vlerën e duhur këtyre të drejtave, duke përfshirë këtu edhe ato që mbajnë flamurin e tyre edhe ato që e kanë futur këtë koncept në fjalorin tonë, në sfondin moral e juridik. Megjithatë, qoftë edhe teorikisht e konceptualisht, përmendja e të drejtave të njeriut është një fazë zhvillimi njerëzor, për sa i përket botës sonë. Nga ana tjetër, për sa i përket Islamit, ai i ka garantuar këto tema, që sot përmenden si të drejtat themelore të njeriut, me praktikat e Kuranit e të Profetit, aq sa një filozof e rilindës i madh si Gazali, arrin në konkluzionin se e drejta Islame konsiston në garantimin e besimit, shpirtit ose jetës, mendjes, pronës e gjeneratës.

Edhe Fethullah Gylen e trajton temën e të drejtave të njeriut në perspektivën e pikave të lartpërmendura dhe thotë:

“Islami është një fe universale. Ai ia ka marrë në mbrojtje të gjitha të drejtat. Edhe kafshët madje përfitojnë nga perspektiva e gjerë e tij në aspektin e të drejtave.

Kurani Famëlartë e trajton vrasjen e një njeriu si një krim i kryer ndaj gjithë njerëzimit. Në asnjë besim e sistem juridik tjetër nuk mund të gjendet një ndjeshmëri e tillë në lidhje me të drejtën. Sipas fjalëve të Profetit, të arritura te ne nëpërmes një transmetimi të saktë, një njeri që humb jetën duke mbrojtur jetën, mendjen, pronën, gjeneracionin e fenë, është dëshmor. Përpjekjet në fushën e të drejtave janë “xhihad”/ luftë e shenjtë.

Islami i trajton të drejtat e njeriut nga një perspektivë e bazuar në këto parime kryesore dhe i ngarkon çdo individi përgjegjësinë e ruajtjes dhe të mbrojtjes së tyre. Në besimin Islam, njeriu është nderuar me një pozicion si mëkëmbës i Zotit dhe në saje të kësaj pozite të nderuar, atij i është njohur e drejta e mundësia e ndërhyrjes në materie. E sërish Islami e ka madhëruar njeriun duke i dhënë atij lirinë e pavarësinë në mbrojtjen e vet e të gjeneracionit të vet, lirinë e punës e lirinë e sipërmarrjes, aq sa është i pamundur edhe kundërshtimi i principeve që ka sjellë Islami në këtë fushë, edhe gjetja e ndonjë aspekti negativ të trajtimit të çështjes.” (Ünal Camci, 223-26)

Ndërsa të drejtat e njeriut Gyleni i analizon nga perspektiva Islame, si më sipër, e trajton humanizmin, këtë temë kaq të përmendur të shekullit të fundit, në perspektivën e dashurisë humane. Ndër të tjera Gyleni shënon se humanizmi aktualisht trajtohet në mënyrë populiste dhe shpërdorohet nga disa forca, të cilat e vlerësojnë dhe e përvetësojnë atë duke e bërë lëndë të ideologjive, besimeve e interesave të tyre kombëtare. Ai e përshkruan humanizmin të lidhur ngushtë me dashurinë për njeriun: “Dashuria është trëndafili i pavyshkur i botës sonë, të ndërtuar mbi besimin e ndjenjën tonë. Para të gjithave, Zoti e ka thurur dantellën e universit me fijet e dashurisë, ndaj dhe melodia më magjepsëse që vjen nga ekzistenca, është ajo e dashurisë. Lidhja më e fortë mes individëve që formojnë familje, shoqëri e kombe, është ajo e dashurisë. Dashuria pasqyrohet nga prindërit te fëmija nëpërmjet afeksionit e mëshirës dhe nga fëmijët te prindërit nëpërmjet respektit e mirënjohjes. Kurse dashuria universale pasqyrohet nga gjithësia deri në grimcat më të vogla të saj, nëpërmjet ndihmës dhe bashkëveprimit në çdo aspekt.”

Ndërsa në botën e gjallesave, përveç njeriut, mbizotëron një dashuri e pavullnetshme, që e ka origjinën te dashuria e Krijuesit ndaj krijesave, njeriu zë vendin e tij në këtë simfoni dashurie të ekzistencës me vullnetin e me ndërgjegjen e tij. Njeriu është i detyruar ta rrisë farën e dashurisë që posedon brumi i tij e ta kalojë gjithë jetën nën hijen e saj, pa u tërhequr nga ndjenja si urrejtja, inatet e xhelozitë. Në këtë pikë, Gyleni tregon shembuj nga kohërat kur Islami kuptohej e jetohej vërtet, kur myslimanët shkruanin epope me sakrificat e tyre për qetësinë, lumturinë e sidomos për jetën e përtejme të të tjerëve.

Njëkohësisht, Gyleni nënvizon faktin se perspektiva dhe mendimi i dashurisë në kornizën e parimeve universale të Islamit është shumë i thellë, po edhe shumë i ekuilibruar. Islami, ndonëse është i tëri në krah të të dhunuarit, nuk urdhëron dashurinë për dhunuesin. Sipas një fjale të Profetit, për Islamin, ndalimi i dhunës së tij, është aspekt i mëshirës për të.

Gruaja dhe vendi i saj në shoqëri

Shkaku kryesor i trajtimit të temës së gruas si një problem në ditët tona, janë rrymat feministe, të lindura si një reaksion ndaj opinionit për gruan të skolastikës mesjetare, sidomos në qarqet perëndimore dhe tronditja e shkatërrimet që pësuan strukturat shoqërore e familjare pas luftërave botërore të shekullit të fundit. Kjo çështje është kthyer në një problem aktual i shoqërive moderne, e rrjedhimisht është bërë pjesë e aktualitetit edhe te ne.

Me karakterin e tij të ndjeshëm, të vuajtur, të dedikuar ndaj të tjerëve, Fethullah Gylen e gjen shpirtin më mirë se kudo, në zemrën e një nëne. Prandaj, ndoshta edhe si rezultat i edukatës Islame që ka marrë por edhe i vuajtjes së brendshme që ka përjetuar, të ngjashme me atë të nënës së vet, e njëson lotin, mirësinë, mëshirën, vuajtjen dhe jetesën për të tjerët me zemrën e një nëne dhe e sheh gruan fillimisht nga kjo dritare, nga ku ajo duket delikate, si një trëndafil i përgjakur. Me dhimbjen e vet, i mëshirshëm, i dhembshur, i dedikuar ndaj të tjerëve, aq sa edhe duke u tharë, vazhdon të kundërmojë botën me aromën e vet. (Yağmur Prill-Qershor 2000)

Vlera e vërtetë e njeriut, qoftë mashkull, qoftë femër, nuk konsiston në bukurinë e tij fizike, që vjetrohet me kalimin e kohës dhe përfundon në tokë, por në shpirtin e tij, që nuk humbet pasi hyn në dhe, në karakterin e tij e në virtytet që ai posedon. Ndaj dhe ajo që e bën gruan të vyer, nuk është bukuria e saj fizike, trupi e sensualiteti, po vlerat që ajo mban si njeri në përgjithësi e si femër në veçanti. Gyleni e shpreh këtë me fjalët e tij si aforizma:

“Ajo që e bën gruan më engjëllore se engjëjt dhe i jep asaj vlerën e diamantit më të çmuar, është dimensioni i saj shpirtëror, virtyti dhe serioziteti i saj.”

“Gruaja e mirë është gruaja që nga buzët e saj përhap urti, nga shpirti brishtësi e mirësi, e nga sjellja respekt e nderim.”

“Një grua që gjatë zhvillimit e lulëzimit trupor, nuk i zhvillon e nuk i lulëzon dot edhe sythat e zemrës e të shpirtit, ndoshta për një farë kohe mund të ngjajë me një lule mbi kokën e gjithkujt, po më vonë ajo është e destinuar të thahet, dhe petale të shkëputura një e nga një që shkelen nën këmbët e të tjerëve. Sa fund i dhimbshëm për ata që nuk e gjejnë rrugën e përjetësimit...!” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 68-71)

Tema e barazisë mes burrit e gruas

Sipas Gylenit, i cili shpesh gjatë fjalimeve, bisedave, shkrimeve e intervistave ndalet mbi vendin e gruas dhe rolin e saj në shoqëri, duke treguar se në Islam as që bëhet fjalë për një dallim mes burrit e gruas. Edhe disave që kritikojnë e merren poshtë e lart me një hadith, i cili flet për krijimin e Havasë nga një brinjë në gjoksin e Ademit, ai i përgjigjet duke theksuar se ky hadith është përdorur në mënyrën e një krahasimi letrar dhe tërheq vëmendjen për një sjellje të mirë e të kujdesshme me gruan. Sipas Kuranit, në univers gjithçka është krijuar në çift dhe kriteret e epërsisë dhe të përparësisë sipas Tij, nuk bazohen në dallime gjinore. Njërin aspekt të karakterit njerëzor e formon femra dhe aspektin tjetër mashkulli. Ndaj dhe dallimi në krijim mes një femre e një mashkulli është i pamundur, ashtu si edhe epërsia e bazuar në këtë dallim. (Lëkundjet që Solli Shekulli, 2:158-61)

Bashkë me këtë të vërtetë, Gyleni thekson edhe një tjetër pikë të rëndësishme, tezës së barazisë mes femrës e mashkullit. Sipas tij, barazia mes dy njerëzve, qoftë një femër e mashkull, qoftë të një gjinie të njëjtë, e bazuar në natyrën, cilësitë, vlerat e dimensionet e tij të gjithanshme, në kuptimin e “ të qenit njëlloj” është e pamundur, sepse çdo njeri, mes njerëzve është si një lloj përballë llojeve të tjerë. Ai ka veçoritë e veta dhe botën e vet specifike. Prandaj asnjëherë nuk mund të flitet për një barazi absolute mes njerëzve.

Edhe në çështjen e barazisë burrë-grua, Gyleni thekson fillimisht këtë të vërtetë, pastaj përmend ajetin: “Gjithçka e kemi krijuar çift që të mendoni e të merrni shembull.” (Dharijat, 49)

Në bazë të këtij ajeti, gjithçka në univers, që nga partikulat, bimët, kafshët e njerëzit, është krijuar në çift, femër e mashkull. Në gërshetimin e këtij krijimi çiftet janë dy pjesët përbërëse të një të plote, ndihmës, mbështetës e nevojtarë të njëri-tjetrit: pozitivja e negatives, elektroni i protonit, nata e ditës, vera e dimrit, toka e qiellit, burri i gruas e gruaja e burrit. Përveç Zotit, që është tek, gjithçka tjetër është e mangët dh e paplotë për ta vazhduar jetën e saj vetëm. Në këtë aspekt, burri e gruaja, të cilët janë të paplotë në vetvete, do të bashkohen duke plotësuar njëri-tjetrin e duke formuar një të plotë.

Kështu, për Gylenin, burri e gruaja nuk janë dy partnerë të njëjtë e të barabartë mes vetes e dy konkurrentë të përjetshëm, po dy partnerë plotësues të njëri-tjetrit. Në një hadith Profeti e shpjegon më së miri këtë temë, duke thënë se burri e gruaja janë dy gjysmat e një të plote. Asnjëherë njëra nga këto gjysma nuk është njëlloj me tjetrën. Ata kanë shumë ndryshime fizike e psikologjike mes vetes. Po kjo nuk do të thotë se gruaja është versioni më pak i zhvilluar biologjikisht i burrit, as edhe se burri posedon ndonjë epërsi zhvillimi ndaj gruas. Njerëzimi asnjëherë nuk ka për të arritur të ndërhyjë në diferencat gjinore, ndaj dhe duhet hequr dorë nga ëndrrat e barazisë mes tyre e duhen pranuar edhe burri, edhe gruaja ashtu siç janë. Po ndërsa nxjerr në pah këtë të vërtetë të dispozitave të krijimit, Gyleni tërheq vëmendjen edhe në këtë pikë: “Ajo që dua të theksoj në këtë pikë, është se ndryshimet e natyrës së gruas nuk mund të jenë asnjëherë arsye për poshtërimin e keqtrajtimin e tyre. përkundrazi, Zoti është Ai që ka krijuar edhe gruan, edhe burrin “në formën më të bukur të krijimit”, i ka mësuar atyre rrugën e lartësimit dhe mënyrën e perfeksionimit dhe i ka bërë plotësues, mbulesë e mbrojtës të njëri-tjetrit.” (Prizma 1:143-45; Intervistë me Ertuğrul Özkök; Ergyn, 35)

Pas këtyre sqarimeve, Gyleni i trajton burrin e gruan sipas roleve dhe funksioneve të tyre në shoqëri. Sipas tij, përderisa gruaja nuk është burrë dhe mes tyre ka ndryshime fizike e psikologjike, padyshim që këto ndryshime pasqyrohen edhe në rolet e funksionet e tyre në shoqëri. Në këtë pikë është e rëndësishme të theksohet se gruaja e burri janë njëlloj të përgjegjshëm ndaj urdhëresave e ndalesave të besimit. Ndryshimet mes tyre janë vetëm disa përjashtime që rrjedhin nga dispozitat e tyre të krijimit, të cilat janë jashtë fushës ku mund të ndërhyjë dora njerëzore. Këto përjashtime e kanë çliruar gruan nga disa përgjegjësi. Gjithashtu, disa ngarkesa që i janë ngarkuar burrave, nuk i janë ngarkuar gruas. Duke u mbajtur parasysh ndryshimet fizike e psikologjike që Dora Krijuese ka vënë mes dy sekseve dhe diferencat që Ai ka dëshiruar mes tyre. Edhe në shoqëritë moderne, në Evropë e në Amerikë, jo të gjithë funksionet që i ngarkohen një burri, i jepen edhe gruas. Në të gjithë botën, për shembull, gratë rrallë i sheh si kryetare shteti, apo kryeministre; komandante të forcave të armatosura, apo ministre lufte asnjëherë, kurse një prefekte grua është pothuajse e pamundur. Edhe në religjionet si kristianizmi apo hebraizmi, asnjëherë një grua nuk është bërë papë, kardinale apo kryerabine. Ata që e trajtojnë këtë çështje nga një tjetër kënd, në të vërtetë nuk ia rrisin vlerat gruas, përkundrazi, i humbin asaj vlerat që i ka dhuruar Dora e Gjithëpushtetshme.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 71)

Ndërsa lavdëron besimtarët që plotësojnë përgjegjësitë morale e shoqërore, Kurani përmend edhe meshkujt, edhe femrat, ndonëse sipas Arabishtes përdorimi i një përemri të vetëm vetor i përfshin që të dy. Me këtë praktikë, Kurani dëshmon se nuk ekziston asnjë dallim mes burrit e gruas në këto tema dhe hedh poshtë pikëpamjet e të paditurve që mund të pretendojnë të kundërtën. (Nisa, 124; Ahzab, 35)

Një tjetër pikë ku Fethullah Gylen ndalet shpesh është familja dhe shtëpia. Ajo është foleja ku shpirtrat qetësohen, mes njerëzve përjetohen lidhjet më të shenjta si burrë e grua, nënë e baba, vëllezër e motra, gjyshër e nipa; dashuria, besnikëria, mirësia e dhembshuria e të cilave gdhenden përjetësisht në zemrën e mendjen e njeriut. Aty është vendi ku zhvillohen fillimisht ndjenjat e virtytet, ku njeriu mëson më së pari jetën, zgjon ndërgjegjen e merr edukimin e formimin e tij themelor. Për këtë arsye familja, shtëpia e individët e saj kanë një rëndësi të jashtëzakonshme në jetën e njeriut, të shoqërisë e kombit. (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 139-40)

Padyshim që Fethullah Gylen nuk është i mendimit se gruaja duhet të rrijë në shtëpi e ta kalojë ditën me punët e saj. Sipas tij, gruaja mundet dhe duhet të punojë në çdo fushë të jetës, duke marrë parasysh edhe fiziologjinë e psikologjinë e saj. Islami nuk ka as edhe një normë që e ndalon këtë, thotë Gyleni (Intervistë me Nurije Akman, Sabah, 23.01.1995) dhe thekson faktin se Islami i ka njohur gruas pavarësi të plotë ekonomike. (Intervistë me Ozcan Ercan, Milliyet, 21.01.1998, Yagmur, Prill-Qershor 2000)

Për më tepër, ai vazhdon: “Gruaja nuk është një enë shtëpie dhe as ndonjë metal pa vlerë, ndaj dhe vendi i saj nuk është as te enët e kuzhinës, as te metalet pa vlerë. Ajo është një brilant i pashoq”, duke tërhequr vëmendjen se funksioni i gruas në familje nuk është kuzhina. Sipas tij, gruaja është edukatorja primare dhe më e rëndësishme e brezit të ri, mësuesja dhe udhërrëfyesja e tij. (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 71)

Ndërsa flet për këndvështrimin e Islamit ndaj gruas, Fethullah Gylen nuk lë pa theksuar revolucionin rrënjësor që ka bërë Islami në çështjen e të drejtave të gruas. (Yağmur, Prill-Qershor 2000)

Kultura, Arti, Letërsia, Muzika, Kinemaja, Teatri

Njerëz të ndryshëm mund të bëjnë për Fethullah Gylenin përcaktime të ndryshme. Për disa ai është një aktivist, një edukues, një korife i dialogut dhe i mirëkuptimit, për disa një predikues i thjeshtë, për disa të tjerë një dijetar i kalibrit universal. Megjithatë, shumë pak njerëz kanë treguar interes ndaj tre vetive të tij. E para, vetia e tij si edukues i njeriut, të cilën e kemi cikur paksa në kapitujt më sipër, e dyta, që do ta prekim më pas është jeta e tij si “një njeri mes njerëzve” dhe e treta është fjala e lapsi i tij.

Fjala, mendimi dhe respekti mbi mendimin

Fethullah Gyleni e vlerëson shumë fjalën, shkrimin, me një fjalë tjetër mendimin, artin, letërsinë dhe kulturën. Ai thekson se fillimisht krijimi nis me një fjalë “bëhu!”, thënë inekzistencës. Më vonë, gjithë rrugët nga një-shi te shumësi, nga unikja te e përgjithshmja janë hapur me fjalën e janë ndriçuar po me fjalën. Më efektive se arma, e aftë të shkatërrojë bedena e të triumfojë kështjella, të hyjë aty ku as komandantët më sypatrembur nuk arrijnë, të sundojë aty ku as sulltanët nuk sundojnë, është fjala. Komandantët mund të zaptojnë kështjella e sulltanët qytete, po e vetmja gjë që mund të pushtojë zemrat, është fjala. “Fjala e derdhur nga gjuha e ustait të fjalës, është më e mprehtë se shpata, më rrëqethëse se heshta e luftëtarit. Edhe plaga e shpatës, edhe plaga e shigjetës e ka gjetur një mjekim, po plagën e fjalës ende nuk ka mjek që e shëron. Fjalën më të bukur, më ndikuese e kanë thënë profetët, pas tyre, sipas niveleve të veta, e kanë thënë zemrat e kulluara, të hapura ndaj frymëzimit. Trimat e “fjalës së vërtetë” janë si dielli; ata kapërcejnë vetveten e ndriçojnë përreth pa reshtur; ata janë si oqeanet; mbajnë në gji thesaret më të pasura të kësaj bote, po nuk bëjnë zë; ata janë si qirinjtë, që digjen vetë për të ndriçuar të tjerët; ata jetojnë të thjeshtë, të tërhequr, të përkulur. Më të thjeshtët e të thjeshtëve me popullin e më të zgjuarit, më të gatshmit me Zotin. As nuk e vënë re se shpërndajnë diamante e rubinë përreth. S’kanë si e vënë re, se e kanë mendjen çdo çast te diamantet më të çmuar që kanë në shpirt.”

Sikur mund të vihet re edhe në këto shprehje, bashkë me rëndësinë subjektive që i jep fjalës, Fethullah Gylen përmend edhe disa “trima të fjalës”, ose siç i quan në një tjetër shkrim të tijin, “punëtorët e ideve”këta “punëtorë të “ideve” janë ata që rënkojnë me “vuajtjen e ideve” që e ndiejnë atë thellë në shpirt, me tëmthat që iu vlojnë nga mendimi, ndërsa përshkojnë universin duke i shtuar mendimit e ndjenjës çdo herë nuanca e dimensione të reja dhe marrin mesazhe nga era që fryn e shiu që bie, e janë at që pastrojnë mendjet na mendimet e mykura e zemrat nga ndryshku e myshku. (Sizinti, Mars 1990; Qershor 1997)

Sipas Gylenit, i cili i jep kaq shumë rëndësi mendimit e shprehjes së tij, ideja, e cila është përndritësja e finesa e mendjes, është një fener hyjnor që ndriçon rrugën e mendjes dhe i hap asaj horizonte të reja. Një rrugë njëvjeçare nën ndriçimin e saj mund të përshkohet brenda një ore. Sërish sipas Gylenit, ideja merr jetë nga dhurata hyjnore, inspirimi i zemrës dhe në laboratorët e saj rilind, riformohet, kontrollon të vërtetën e shndërrohet sërish për hir të saj. Këtu qëndron edhe fisnikëria e idesë. Ajo nuk lidhet me fanatizëm me atë që ka qenë e drejtë dikur e me të drejta relative, po kontrollon, kërkon dhe i provon një nga një këto të drejta. (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 77-8)

Fethullah Gylen përqendrohet edhe te jeta kulturore e shoqërisë. Ai mendon se “kultura është tërësia e disa elementëve shumë të rëndësishëm, që janë bërë një mënyrë jetese e shoqërisë, si gjuha, edukata, tradita e arti” dhe thekson se “kultura piqet dalëngadalë në enën e besimit, të vlerave morale, virtyteve dhe diturive”. Rëndësia e vlerave kulturore në jetën e një kombi vlerësohet në këtë mënyrë nga Gyleni: “Popujt që nuk e kanë formuar ende ose e kanë humbur kulturën e vet, janë si pemët që nuk japin ende fryte, ose i kanë rënë frytet. Në mos sot, nesër, ato janë të destinuara të priten e të përdoren thjesht si dru.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 40-1) Veprimtaritë për jetën kulturore të një kombi, mendon ai, duhet të jenë më primare se shumë shërbime të tjera.

Aktualisht, ne ende nuk kemi një filozofi origjinale tonën, as në shkencë dhe as në kulturë, shprehet Gyleni. Çdo degë e shkencës dhe e artit bazohet në materializmin perëndimor, ndërsa myslimanët ende nuk kanë arritur të shpëtojnë nga mendimi eklektik në këtë fushë, po mundohen të bëjnë montime të një epistemologjie islame mbi themelet e shkencës perëndimore. Në të vërtetë, shkencëtarët myslimanë, mund të arrinin të themelonin një epistomologji islame, duke u mbështetur në parimet e besimit të tyre, në atributet dhe emrat e Zotit e në trajtimin Islam të evenimenteve dhe materies. Kjo është edhe ajo që kërkon prej tyre botëkuptimi islam i shkencës dhe vetëm në këtë mënyrë do të shpëtojmë nga koncepti e themeli aktual i dijes.

Njëkohësisht Gyleni thekson domosdoshmërinë e studimeve krejtësisht të reja edhe në fushën e shkencave Islame si Kelam, Fikh, Tefsir e Hadith. Për këtë ai sheh të domosdoshëm studimin e thellë të burimeve, klasifikimin e ri të tyre dhe ndërthurjen e të vërtetave të Islamit dhe të Kuranit me të vërtetat universale. Me një tjetër fjalë, duhet zbuluar konformizmi i Kuranit me kopjen e tij në fushën e krijimit, që është universi dhe duhet mundësuar analizimi i përbashkët i Islamit me sociologjinë, psikologjinë dhe shkencat natyrore. (Prizma 1:56-62)

Fethullah Gylen i rezervon një vend të veçantë gjuhës në spektrin e kulturës. Sipas tij, integrimi i Turqisë me botën e jashtme dhe ekzistenca e gjeneratave turke nëpër botë, bën të domosdoshëm faktin që turqishtja të bëhet një gjuhë globale. Aq më tepër që gjuha përbën njërin prej themeleve kryesore të kulturës. Turqishtja ka nëntë shekuj që përdoret në Turqi dhe sa e sa shekuj që përdoret në një mënyrë a në një tjetër në vendet ku turqit kanë shtrirë administratën e vet. Nëse Turqia dëshiron që të ketë në të ardhmen një vend të vetin që e meriton në botë e histori, duhet patjetër të globalizojë gjuhën e saj e ta trajtojë atë si një shkencë më vete.

Sipas Gylenit, është e qartë që sot se e nesërmja i përket shkencës e fjalës. Ndaj dhe për çdo popull që kërkon të zhvillohet e të zërë vendin që meriton mes kombeve në globalizimin e shpejtë të kësaj bote, është shumë i rëndësishëm zhvillimi i tij në fushën e shkencës, po aq sa edhe në atë të gjuhës. Për ta bërë turqishten një gjuhë të tillë, të gjithë, po sidomos letrarët kanë një përgjegjësi të jashtëzakonshme dhe duhet të jenë të ndërgjegjshëm për të. Në këtë fushë nuk mjafton vetëm studimi e mësimi i aktuales, po është domosdoshmëri edhe zhvillimi i gjuhës, edhe formimi dhe përpunimi i elementëve të rinj akademikë, që do të jenë të përgjegjshëm në përfaqësimin e lartë të kësaj gjuhe, në kuadrin ndërkombëtar. Për këtë, nga njëra anë duhen formuar fjalë të reja, në përshtatje me rregullat e specifikat e gjuhës, nga ana tjetër duhen bërë kërkime për nxjerrjen në dritë dhe mbrojtjen e fjalëve që janë bërë pjesë e gjuhës sonë ndër shekuj. Ato fjalë që i përkasin tashmë popullit tonë, janë tonat dhe janë një dimension i rëndësishëm i gjuhës e i kulturës sonë. (Sevindi, 1997)

Arti dhe Letërsia

Sipas Gylenit, arti është rruga më efikase për zhvillimin e ndjenjave dhe shpirtit. Njëkohësisht, arti është çelësi i magjishëm që hap që të gjitha thesaret misterioze. Pas dyerve që hap arti, idetë konkretizohen dhe imazhet thuajse mishërohen e marrin jetë.

“Arti i shëtit njerëzit nëpër thellësitë e pafundësitë e oqeaneve e nëpër kaltrinë e lartësinë e qiejve. Në sajë të artit njeriu hap velat nëpër pafundësinë e tokës dhe të qiejve dhe arrin ndjenja përtej vendit e përtej kohës”, thotë Gyleni dhe vazhdon të shpjegojë se arti është tabloja primare që paraqet më së miri dimensionet e vështira të njeriut dhe vetëm në saje të artit, ndjenjat e mendimet më të thella, përfundimet më mahnitëse e dëshirat më të sinqerta, regjistrohen si në një pllakë dhe arrijnë përjetësinë.

Gyleni i jep rëndësi personifikimit në art dhe thotë se arti i bashkuar me besimin mund të jetë një pikënisje për mrekulli të papara dhe jep shembull për këtë: “Bashkimi i artit me besimin nxori në pah galerinë e mrekullueshme që mban kjo botë, ato faltore të mrekullueshme, minaret që si gisht tregojnë qiellin, motivet e mrekullueshme mbi ballin e tyre të mermertë, secili një mesazh në vete, artet e mrekullueshme të hat’it e tezhib’it, punime dhe vepra të pavdekshme e të pazbehura, që i kanë rritur bukuritë e botës.”

Gyleni nënvizon gjithashtu se edhe shkenca mund ta shprehë më së miri vetveten me anë të artit. Ai mendon gjithashtu që një njeri që ende nuk ka arritur të shprehë diçka me anë të artit, zor se mund të ketë diçka për të thënë: “për zemrat e kyçura ndaj artit është njëlloj si të ekzistojë, si të mos ekzistojë. Ata janë veç turma që nuk i sjellin ndonjë dobi as vetes, as shoqërisë e as kombit. Bile mund të jenë edhe të dëmshëm.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 46-8)

Sipas Gylenit, letërsia është struktura shpirtërore e një populli, gjuha e pasur e urtisë dhe e botës së tij të mendimit. Njerëzit që nuk kanë të njëjtën strukturë shpirtërore, të njëjtin sistem mendimi e të njëjtën pasuri urtie, edhe nëse janë të të njëjtës kombësi, nuk mund ta kuptojnë njëri-tjetrin dhe nuk mund të jenë një komb. Sipas tij, po të mos kishte qenë letërsia, as zgjuarsia e mendimi nuk do të zinte këtë vend që ka, as filozofia nuk do ta njihte këtë zhvillim dhe as oratoria nuk do të kishte këtë ndikim që ka mbi masat. Nga ana tjetër, marrëdhënia reciproke, e vazhdueshme, e tyre, i ka bërë zgjuarsinë, mendimin, urtinë dhe filozofinë që të shtrijnë gjithë njohuritë e veta para letërsisë, si kapital i pashtershëm. Sipas Gylenit, “letrarët e poetët i ngjajnë nejzenëve që i japin zë botës së brendshme e të jashtme. Po nuk ka si e kupton as nejin (lloj fyelli), as rënkimin e nejzenit, ai që nuk ka haber nga zjarri që përfshin shpirtin e tyre.”

Më tej, Fethullah Gylen përmend ndjenjën që i jep jetë artit, letërsisë e poezisë, zjarri që përndez shpirtin e nejzenit dhe shton, duke tërhequr vëmendjet në një tjetër përmasë të artit: “Çdo e vërtetë, fillimisht merr trajtë në shpirtin e njeriut, pastaj nis e ndihet; pastaj merr formë me fjalë, penë a daltë, kristalizohet e pikë pas pike merr shprehjen e vet mbi veprën e artit. Tejkalimi i kufijve të kohës dhe vendit nga kjo vepër, është i lidhur vetëm me nivelet e besimit dhe të pasionit.”

Për Fethullah Gylenin tema kryesore e letërsisë është sensi. I nisur nga kjo pikë, ai thotë se “çdo fjalë, krahasim e rimë e përdorur, duhet të jetë e mbrojtur nga brilanti i mendimit, pa i bërë hije e pa e zbehur atë. Nëse mendimi mbetet në hije dhe qëllimi, përmbajtja e ideja kryesore e saj zbehen, sado e fuqishme të jetë fjala, ajo e humb ndikimin dhe vlerën e saj, rrjedhimisht edhe jetëgjatësinë e saj.”

Me këtë vlerësim ai thekson se kuptimi nuk duhet sakrifikuar për fjalën dhe fjala nuk duhet lejuar të cenojë idenë. Nga ana tjetër ai përmend edhe rëndësinë e metodikës, duke theksuar se metodika dhe gjuha e ideve të larta, duhet të jenë të një niveli të lartë. Ai vazhdon me mendimin se metodika nuk është thjesht përdorimi me mjeshtëri i personifikimit, krahasimit, alegorisë, hiperbolës, retorikës e trajtave të tjera si këto, po është edhe përpjekja për të pasqyruar më të fortën e fjalëve e më të thellin e mendimeve në shpirtrat që gurgullojnë nga frymëzimi dhe në ndjenjat që dinë ta mbështjellin universin, kërkimi i intelekteve dhe talenteve të vërteta, besimtare e sistematike, të afta për ta konceptuar këtë botë dhe të përtejmen si dy faqet e të njëjtës së vërtetë.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 45-9)

Muzika

Fethullah Gylen i jep rëndësi të veçantë edhe muzikës. Çdo pjesë muzikore, sipas tij, duhet të jetë e shoqëruar me ndjenjë e kuptim të thellë, në mënyrë që gjatë ekzekutimit të saj, nga njëra anë të përjetohet një tufan i vërtetë ndjenjash, nga ana tjetër, të përcillen kuptime e sentimente që njeriu të ndiejë e të përfitojë diçka.

“Një mendje e talentuar në muzikë, posedon talent ndaj çdo gjëje në botë. Sepse muzika kërkon delikatesë, përkushtim, përshtatshmëri, ndjeshmërinë e një bote të larmishme shpirtërore”, thotë Gyleni, duke pohuar se jo çdokush mund të bëhet muzikant e të merret me muzikë. Ai e vendos muzikën në një vend të veçantë nga fushat e tjera të artit. Sipas tij, muzika nuk mund të marrë jetë, as mund të ekzekutohet nga njerëz që nuk kanë talent e prirje të veçantë në këtë fushë. I nisur nga ky mendim, Fethullah Gylen konstaton se femra, me krijimin e saj delikat e të ndjeshëm, ka më shumë prirje për muzikën e përshtatet më lehtësisht me të, ndaj dhe femrat e talentuara në muzikë janë më të shumta në numër nga meshkujt.

Në shoqërinë e ditëve tona, thotë Gyleni, muzika është përhapur jashtëzakonisht “dhe kjo fushë kaq e ndjekur nga shoqëria, nuk duhet braktisur e nënvleftësuar”. Sipas mendimit të tij, është i domosdoshëm kompozimi i veprave të mbushura me mesazhe e me ndjenja, që e pasurojnë botën e njeriut e që e frymëzojnë atë drejt rrugës së përsosmërisë dhe i bëhen shokë në këtë rrugë. “Nëse një vepër është e aftë të japë një mesazh Kuranor e të të kujtojë mallin për Krijuesin, të nxitë vlerat njerëzore e kombëtare, të të shtyjë drejt adhurimit, ndërsa e ndien thellë në shpirt, të përshkruajë romantizmin, pa përdorur banalitete e pa u njollosur me imoralitet, atëherë ajo vepër është e arrirë. Përsa i përket atyre veprave të mbushura me kotësira, që pasqyrojnë e nxisin imoralitetin e pasionet e paligjshme, duke e mbushur njeriun me pesimizëm e kotësi, nuk mund t’ju pohoj se mund të dëgjohen.” (Fasıldan Fasıla, 3:175-6)

Fethullah Gylen thekson faktin se Kurani vetë është një kryevepër muzikore: “Është e rëndësishme që kur lexohet Kurani, çdo fjalë të thuhet ashtu siç është dhe në vendin e duhur”, vazhdon ai. Si shembull për këtë jep bisedën e ateistëve, të përshkruar në Kuran, e cila të sjell parasysh një njeri arrogant, që flet me duar në mes e duke shitur mend. Ai thekson se gjatë këndimit të Kuranit është shumë e rëndësishme që këndimi të jetë i një niveli të tillë: “Nuk mund të themi se sot Kurani lexohet në këtë nivel. Përcjellja e tij ashtu siç është, duke i dhënë rëndësinë e duhur edhe kuptimit, bashkë me fjalët e melodinë, ndodh shumë shumë rrallë. Kurse absorbimi i tij me pastërti shpirtërore, edhe më rrallë. (Fasıldan Fasıla, 3, 177)

“Ndjenjat e privuara nga finesa shpirtërore, janë jashtë temës sonë. Me muzikën, shpirti i tërë mbushet me delikatesë, finesë e brishtësi. Por arritja e kësaj gjendjeje të mrekullueshme është e lidhur edhe me mësim, punë e vullnet, edhe me preokupimin për një kohë të gjatë me ushqimin e shpirtit - muzikën. Njëkohësisht, më tepër se veglat e fjalët, muzikës i japin vlerë shpirti e sensi i saj. Ja, me këto duhet të okupohet muzikanti i vërtetë”, thotë Gyleni dhe shpreh opinionin e tij se muzika tradicionale turke - musiki, e ka aftësinë t’ia japë shpirtit këto vlera. Sipas tij, shkaku kryesor që ky shpirt i ngjeshej kësaj muzike, ishin shtëpitë e dhomat e dervishëve - teke e zavije. Kur këto institucione u larguan nga misioni i tyre i vërtetë dhe u bënë qendër e të përgjumurve, edhe arti e muzika humbën një prej burimeve të tyre kryesore.

Romani, Tregimi, Teatri dhe Kinemaja

Fethullah Gylen ka mendimet dhe opinionet e veta për romanin, tregimin e teatrin, ndaj të cilave bota Islame ka qenë e distancuar deri diku. Është fakt se mes këtyre degëve të artit dhe Islamit gjithmonë ka qenë i ndezur një diskutim aktiv, ndaj edhe ai parapëlqen t’i trajtojë edhe ato, edhe kinemanë, kultura e së cilës nga ky këndvështrim nuk shkon më parë se shek. XX. Sipas Gylenit Turqia është shumë prapa, në krahasim me perëndimin në lëmin e romanit, tregimit, teatrit e kinemasë. Ndonëse mendohet se shkak për këtë është gjoja opinioni i Islamit në lidhje me këto fusha, shkak primar i kësaj prapambetjeje është nënvleftësimi e dhe lënia pas dore që iu është bërë atyre.

Më pas, Gyleni thekson se nuk bëhet fjalë që Islami të vendosë një ndalesë të përgjithshme në lidhje me këto degë të artit. Gyleni mendon se secila palë duhet të matet shumë përpara se të kalojë në një sjellje e mendim ekstrem në lidhje me tjetrën në këtë temë. Ndërsa mes të tjerave, vlerëson kritikat e Xhemil Meriç-it ndaj romanit, Gyleni nënvizon faktin se mes dijetarëve myslimanë ka pasur edhe zëra të tillë, si “ngjall të vdekurit” për romanin, “i bën të vdekurit të lëvizin” për kinemanë, “zgjon të vdekurit nga varri dhe fut shpirtin e të vdekurve në trupin e të gjallëve” për teatrin, duke u nisur nga norma që “të vdekurit nuk mund t’i jepet jetë”. Po kjo nuk duhet kuptuar si një normë e përgjithshme e Islamit, as si normë e pranuar kategorikisht prej dijetarëve, pasi vetë dijetarët myslimanë shumë vepra të njerëzve të mëdhenj e shumë të vërteta i kanë transmetuar si tregime, ngjarje dhe episode, të cilat në thelbin e tyre nuk janë ndryshe nga tregimet e romanet.

“Atëherë, vazhdon Gyleni, nuk duhet të jetë një gjykim i arsyetuar mirë ai që hedh poshtë dhe fshin gjithë letërsinë, tregimet, romanet e kinemanë, duke i etiketuar si “të ndaluara”. E rëndësishme në këtë pikë nuk është çështja në janë të ndaluara këto vepra si gjini, po si është e si duhet të jetë përmbajtja e tyre. Të gjithë e dinë dhe e pranojnë faktin se “e ndaluara” nuk duhet treguar si “e lejuar”. Gjithashtu, janë të papranueshme që të gjitha ato përshkrime, tregime e regjistrime filmike që janë në kundërshtim me normat morale e me pikat që Islami i trajton kategorikisht të ndaluara, (si prostitucioni, imoraliteti, alkooli, droga, krimi e dhuna), që i pasqyrojnë tërheqëse këto duke nxitur të rinjtë drejt tyre. Po kjo nuk do të thotë se duhet të mohohen këto pjesë të artit që në themel. Jam i mendimit se edhe Kurani, me tregimet e personifikimet e tij, edhe historitë e jetës së Profetit të ardhura te ne në formë historish e tregimesh, janë një fakt e tregues i mjaftueshëm për të gjetur rrugën e mesme në këtë temë. (Fasıldan Fasıla, 2:330-31)

Një tjetër pikë që nënvizon Gyleni në këtë temë është “ngjashmëria mes reales dhe rolit”. “Për mendimin tim, personalitete që formojnë shembull e pranohen të mëdhenj në botën islame, duke u nisur që nga Profeti e shokët e Tij, nuk duhet të konkretizohen nëpër role. Në ditët tona ekziston mundësia e paraqitjes së tyre në shumë forma të ndryshme, prandaj nuk është e domosdoshme paraqitja e tyre me persona realë. Në ditët tona mund të jepet çdo mesazh e mund të realizohet çdo temë me përdorimin e mundësive teknologjike, dritave e ngjyrave. Për mendimin tim, kjo metodë është edhe më e përshtatshme, po edhe më influente. Aq më tepër që aktualisht vihet re sërish një rrëshqitje e artit drejt abstraksionizmit, gjë që është në përputhje me botëkuptimin e Islamit në këto fusha.” (Fasıldan Fasıla, 2:332)

Progresi, Liria, Qytetërimi

Si një personalitet intelektual, Fethullah Gyleni natyrisht që shpreh interesin e tij edhe ndaj temave më të përmendura të ditëve tona dhe shpesh shpreh opinionet e tij në lidhje me konceptin dhe përmbajtjen e këtyre temave.

Progresi

Fethullah Gyleni nuk hyn aspak në diskutime spekulative mbi koncepte si progresi, liria, qytetërimi e të tjera. Ai i pranon këto, si terminologji që ka zënë vend tashmë në fjalorin tonë. Pavarësisht nga përmbajtja që i kanë dhënë të tjerët, këto vlera kanë kuptimin dhe përmbajtjen e tyre origjinale, të cilën Gyleni preferon ta specifikojë vetë. Në botëkuptimin e tij, progresi është zhvillimi, rregullsia, cilësia e kompletimi i diçkaje. Në këtë aspekt, të mjaftohesh me atë që ke në dorë, është mungesë respekti e qëllimi por edhe pasivitet, kurse nxjerrja në pah prej saj e vlerave të tjera më të vyera e më cilësore, duke e tejkaluar atë që ke në dorë, është progres.

Fethullah Gyleni rreshton mendimet e tij në formë precize në lidhje me procesin e progresit të një populli e të kushteve që duhen për këtë. Për mendimin e tij, progresi e zhvillimi i një populli është i lidhur ngushtë me edukimin e individëve të tij në aspektin intelektual e sentimental. Bashkë me këtë, është kusht bashkimi i popullit në të njëjtin qëllim e në të njëjtin ideal. Një tjetër kusht në zhvillimin dhe progresin e popujve është edhe shkrimi e leximi. Jo thjeshtë shkrim e lexim, po edukim i brezave me kulturën kombëtare e me vlerat e saj. Nëse nuk plotësohet ky kusht, edhe realizimi i progresit të dëshiruar është pothuajse i pamundur.

Ashtu sikur në zhvillimet shkencore e teknologjike, Gyleni sheh të domosdoshme edhe në këtë pikë vazhdimësinë e mendimeve dhe të përpjekjeve nga brezi në brez, duke formuar kështu një lëvizje të pandalshme e të lidhur për zhvillim e progres. Sipas tij, çdo lëvizje drejt progresit duhet matur mirë e duhet të vlerësojë me përpikëri aktualen, duke përfituar nga eksperienca e të më të parëve. Suksesi i kësaj lëvizjeje është i lidhur me vlerësimet paraprake të bëra në këto dy aspekt. (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 44-6)

Liria

Fethullah Gyleni nuk e trajton lirinë thjesht si një koncept shoqëror e juridik të inteligjencës moderne; ai e sheh atë si një vlerë humane e si një gjendje specifike në jetën mistike e shpirtërore të njeriut. Sipas tij, liria është mbi të gjitha veçoria më dalluese e njeriut dhe diferenca kryesore mes tij e krijesave të tjera. Fakti që njeriu është mbi qeniet e tjera të gjalla, i pavarur përballë natyrës që funksionon në bazë të ligjeve të shkakut e të pasojës dhe i vullnetshëm në relacionin e tij me Zotin, bazohet pikërisht në ekzistencën e tij si një krijesë me mendje, botë të brendshme e vullnet të lirë. Ndaj dhe një prej veçorive që e bën njeriun njeri është pikërisht liria e tij, vetëvendosja e aktiviteteve të tij dhe autonomia e tij intelektuale. Në saje të kësaj veçorie njeriu lartësohet mbi çdo krijesë tjetër në natyrë dhe fiton aftësinë e vetëkontrollit e të vetëveprimit. Është i pamundur shpjegimi i përgjegjësisë dhe i moralit të njeriut, pa u bazuar në lirinë e vullnetin e tij. (Sizinti, Korrik 1979)

Duke e trajtuar lirinë në një aspekt të tillë të rëndësishëm, Gyleni shton: “Liria është mospranimi i asnjë kushti tjetër, përveç ndjenjave sublime e mendimeve të tij të larta e çlirimi i tij ndaj çdo parim tjetër, veç mirësisë e virtytit, por pa kaluar në moskokëçarje e indiferentizëm. Kështu intelekti njerëzor arrin të çlirohet edhe nga lidhjet që pengojnë zhvillimin e progresin e tij moral e material.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 41)

Duke u nisur nga ky përkufizim themelor, Gyleni e sheh lirinë si nuancën më principiale të ndërgjegjes dhe vullnetit të njeriut, edhe si dhuratën më fisnike që Zoti i ka dhuruar atij. Kjo dhuratë fisnike, në literaturën islame është pasqyruar si të drejtat themelore që i përkasin njeriut. Megjithatë, kuptimi i saktë i këtij koncepti, në një farë mënyre është i lidhur me konceptimin e të kundërtës së tij. E kundërta e këtij koncepti është ndodhja e të drejtave të njeriut nën zotërimin e dikujt tjetër, e cila nuk është veçse skllavëri. Këto të drejta themelore njeriut i janë dhënë nga Allahu. Ndaj dhe asnjë forcë tjetër humane nuk ka të drejtën t’i shesë, t’i mbajë në dorë apo t’i zotërojë ato. Njeriu që shet këto të drejta, është mosmirënjohës e bukëshkalë ndaj Zotit, pranon skllavërinë e robërinë ndaj një tjetri dhe përfshihet në mëkat.

Fethullah Gyleni e trajton këtë temë nga një aspekt origjinal, ashtu si atë nuk e ka trajtuar asnjë mendimtar i kohëve moderne, duke cilësuar si garanci primare të të drejtave të njeriut, ndërgjegjësimin e njeriut ndaj vetvetes, rrjedhimisht, njohjen dhe pranimin e Zotit. Sipas Gylenit, mosnjohja e Zotit, ka si pasojë robërimin ndaj njeriut dhe ndaj gjërave të tjera. Në këtë gjendje as nuk bëhet fjalë për lirinë dhe për të drejtat e njeriut.

Në këtë sens, liria është së pari mospranimi i asnjë force tjetër veç Zotit, mospërkulja ndaj askujt tjetër, veç tij. Treguesi më i pastër i lirisë, është një shpirt që rrezaton e reflekton të vërtetën e Zotit. Kjo pikë mund të arrihet vetëm me besim, me njohjen e Zotit, dhe me prerjen e lidhjes shpirtërore me çdo pushtet, pasuri e forcë, përveç Zotit. Njeriu që arrin këtë pikë, ka arritur të thyejë një nga një të gjitha kushtëzimet e egos dhe ka shpëtuar njëherë e mirë nga ndikimet e saj. Kështu, liria e vërtetë realizohet vetëm atëherë kur njeriu e distancon shpirtin nga shqetësimet e kësaj bote, nga gajlet e saj, pasuria, malli e pozita dhe drejtohet me gjithë dimensionet që i përkasin botës së tij shpirtërore dhe botës së jashtme ndaj Zotit.

“Liria e vërtetë është një domosdoshmëri e besimit në Zot, nëse e trajtojmë atë në një aspekt më të thellë. Bile liria e vërtetë e adhurimi i Zotit dhe dorëzimi te Ai janë pak a shumë e njëjta gjë, kur trajtohen nga një këndvështrim më i formuar” thotë Gyleni. “Njeriu është i lirë aq sa i dorëzohet Zotit, vazhdon Fethullah Gyleni. Ata njerëz që nuk i bëhen rob Zotit, as nuk i kuptojnë vlerat e tyre njerëzore dhe as nuk arrijnë dot lirinë e vërtetë. Këta njerëz nuk arrijnë asnjëherë të shpëtojnë nga vorbullat e trupit e të materies, nuk arrijnë dot të konceptojnë horizontin e jetës shpirtërore dhe nuk e zbulojnë dot thelbin e tyre të vërtetë. Për sa kohë që zemra bëhet rob i dëshirave, dashurive e qëllimeve të kësaj ane, njeriu nuk arrin dot të shijojë lirinë e tij të vërtetë. Si mund të jetë i lirë një njeri që është i detyruar të paguajë një çmim për pothuaj çdo hap të jetës së tij?” (Sizinti Dhjetor, 1994)

Qytetërimi

Sikurse dihet nga të gjithë, edhe qytetërimi është një koncept që këto dy shekujt e fundit përmendet shpesh nga inteligjenca botërore. Disa e trajtojnë këtë koncept bashkë me modernizmin, bile si një trajtë tjetër të tij, kurse disa të tjerë bëjnë një dallim të konsiderueshëm mes tyre. Në këtë sens, Fethullah Gyleni i përket grupit të dytë. Vetëm se e theksojmë sërish se ai asnjëherë nuk është bërë palë e diskutimeve spekulative, as rreth koncepteve të përmendura më sipër dhe as rreth qytetërimit, po e ka trajtuar këtë koncept të shpeshpërmendur të fjalorëve bashkëkohorë, si një term që ka nevojë për shtjellim e për sqarim të përmbajtjes së tij, duke u bazuar në vlerat tona origjinale.

Sipas Gylenit, njeriu është i qytetëruar, falë krijimit të tij, si një krijesë e qytetëruar. Njeriut i është dhënë aftësia për të qenë i qytetëruar që në gjenezën e tij dhe që në krijimin e tij të parë, ai ka arritur, ose të paktën ka kërkuar rrugët e të qenit i qytetëruar. Megjithëse shumë e shohin qytetërimin si zhvillim teknologjik e industrializim, duhet të kemi parasysh se këta janë veçse instrumente të modernizimit të shoqërisë, kurse qytetërimi është një atmosferë e klimë e përshtatshme për zhvillimin e aftësive e talenteve të njeriut. Ai që zhvillohet në këtë atmosferë mendërisht e sentimentalisht, duke u përgatitur për dobinë e shoqërisë, është njeriu. Në këtë aspekt, edhe pasuria morale e intelektuale e njeriut nuk duhet trajtuar thjesht si forma materiale e jetës luksoze, nëpër vila e pallate, as si ndjenja e ashpër e prodhimit dhe konsumimit pa kufi. Ajo duhet kërkuar në fenomene të tjerë, në sistemin e mendimit, pasuritë shpirtërore, perspektivave për jetën.

Për Gylenin, qytetërimi nuk nënkupton pasurimin, plotësimin e nevojave trupore dhe shpenzimet materiale pa fre. Për të qytetërim është pasurimi i ndjenjave dhe i moralit, delikatesa shpirtërore, dimensioni i perspektivave, pranimi e respektimi i të tjerëve dhe sigurimi i të drejtave të tyre. Çdo qytetërim i ka hedhur rrënjët e tij mbi bazat e forta të moralit e të shkencës. Një qytetërim që nuk bazohet në vlera morale e virtyte -nëse mund të quhet qytetërim- që nuk ka qëllim lumturinë e njerëzimit; nuk është veçse një sistem kalimtar, i ndërtuar vetëm për të kënaqur tekat e disa klasave të pasura e të privilegjuara e për t’i shërbyer qejfeve të tyre. qytetërimi i individëve duhet kërkuar te zbulimi e zhvillimi i farave të mirësisë që ata kanë në thelbin e tyre.

Në këtë pikë, Fethullah Gyleni përmend edhe formimin e qytetërimeve. Ai është i mendimit se çdo qytetërim del në pah me një pasion të ri e me një atak të ri besimi. Gjithashtu, ai nënvizon faktin se nëse shoqëria nuk zotëron këtë besim dhe entuziazëm, edhe prirjet dhe aftësitë e saj pengohen në mënyrë despotike, edhe nëse zhvillimet shkencore e teknologjike të saj kapërcejnë qiejt, prapëseprapë ajo shoqëri nuk do të arrijë horizontin e qytetërimit. Ai thekson se “aktualisht, qytetërimi perëndimor e trajton çdo gjë në perspektivën e shkencës, ndaj dhe është një qytetërim pasiv. Nga ana tjetër, qytetërimet lindore kanë tërhequr zinxhirin ndaj shkencës dhe aktualisht, qoftë në aspektin e të sotmes, qoftë në atë të së nesërmes, janë tepër larg ekzistencës si qytetërim” Sipas tij, “qytetërimi i së ardhmes do të hedhë shtat në fidanishten e filozofisë morale e religjioze të lindjes, me shkencën e progresin e perëndimit” (Kriteret dhe Dritat e Rrugës, 43-4)

Disa koncepte aktuale, sociale e politike

Edhe në bisedat e tij, edhe ne shkrimet e tij, edhe në përgjigjet që i ka dhënë pyetjeve që i janë drejtuar, Fethullah Gyleni shpreh vazhdimisht opinionet e tij në lidhje me politikën, të cilën ai e cilëson si “arti i administrimit dhe udhëheqjes në linjën e miratimit të popullit e të Zotit”, republikën, demokracinë, autokracinë, terrorin, lëvizjet për shoqëri të pastër e koncepte të tilla aktuale, sociale e politike.

Politika: Qeverisja, lidhjet Shtet-Komb, e Drejta dhe Pushteti

Megjithëse personalisht është i distancuar nga politika aktive, Fethullah Gyleni e trajton politikën si “arti i administrimit dhe udhëheqjes në linjën e miratimit të popullit e të Zotit” dhe shpreh opinionet e tij rreth politikës optimale që ai kërkon të shohë.

“Për politikën mund të flitet në çdo sferë, si arti i drejtimit dhe i administrimit” thotë Gyleni dhe e trajton politikën si një art të drejtimit të vendit e të popullit, duke shprehur mendimin e tij për ata që ushtrojnë këtë art, të cilët “duhet të jenë njerëz që nuk kanë kohë të mendojnë për kënaqësitë e veta. Ata duhet të ndiejnë kënaqësi kur populli ndien kënaqësi dhe duhet të bëhen dyfish kur populli ndien dhimbje.” Sipas tij, “qeverisja e mirë dhe politika me nivel duhet kërkuar te njerëzit me shpirt të lartë, mendjet e preokupuara dhe ushtarët e pamposhtur të së vërtetës.”

Edhe këtë temë Gyleni e fokuson mbi njeriun, duke theksuar se rëndësia e cilësisë, mjaftueshmërisë, drejtësisë e zbatueshmërisë së ligjeve është e barasvlefshme me karakterin e atyre që do i zbatojnë këto ligje. Sipas tij, ligjet duhet të jenë njëlloj të vlefshme për çdo person, në çdo vend e kohë; po ashtu edhe zbatuesit e këtyre ligjeve duhet të jenë edhe të guximshëm, edhe shumë të drejtë. Atëherë masat do të arrijnë të formojnë një ekuilibër mes frikës nga ligji dhe qetësisë e besimit për drejtësinë që ai siguron. Fethullah Gyleni nënvizon gjithashtu vetitë e domosdoshme që duhet të ketë një politikan e qeveritar i mirë, drejtësinë, prioritetin e ligjit, ndërgjegjësimin ndaj detyrës që ka, aftësinë e përgjegjësinë për misionin e vet.

“Qeveritë e mrekullueshme dalin nga popuj të mrekullueshëm. Popujt e mrekullueshëm formohen nga pushteti intelektual, shkencor e material i brezave të ndërgjegjshëm dhe nga përpjekja e individëve të zgjedhur për t’u bërë “vetvetja”, thotë Gyleni. “Sa i rëndësishëm është uniteti i ndjenjës, mendimit e bashkimi kulturor të një kombi për t’u bërë i fuqishëm, aq efektiv është edhe shkatërrimi i besimit dhe i unitetit moral në copëtimin dhe shthurjen e tij.”

Sipas Gylenit, besimi ka një rol të jashtëzakonshëm në jetën e shoqërive. Në këtë pikë, ai thekson: “besimi është një institucion jetik, cilësitë bashkuese e unifikuese të të cilit duhen marrë parasysh patjetër nga udhëheqësit e popullit.”

Fethullah Gyleni nënvizon rolin e besimit në sigurinë e mbrojtjen e rendit e të vendit, duke e cilësuar atë si pushtetin më të madh mbi ndërgjegjet e individëve dhe si elementin kryesor në edukimin e sjelljeve dhe veprimeve të njerëzve. “Për këtë arsye, qeveritarët e udhëheqësit e popullit duhet të jenë të ndërgjegjshëm për rëndësinë e besimit në sigurimin e rendit dhe të ndërgjegjes shoqërore dhe duhet të përpiqen sa më shumë për ta mbajtur të gjallë këtë ndërgjegje.”

Sipas Fethullah Gylenit suksesi i një politike qeveritare dhe vazhdimësia e saj në të ardhmen është në raport të drejtë me mbrojtjen nga e keqja që i ka siguruar popullit pushteti i saj dhe me drejtësinë që ka arritur të vendosë sistemi i saj.

“Qeverisje do të thotë drejtësi e rend. Nëse këto dy elemente nuk ekzistojnë, kot flitet për qeverisje. Qeveria është mulliri që bluan miellin e drejtësisë, rregullit, rendit e sigurisë. Nëse ajo qeveri nuk i siguron këta, bluan në të thatë” thotë Gyleni dhe bën një vlerësim me vend të lidhjeve të popullit me qeverinë: “Më e rëndësishme se shprehja e qeverisë “populli im”, është pranimi me gojën plot të popullit për ata sipër duke thënë “qeveria ime” dhe për mendimin tim, kjo është edhe ajo që synohet. Nga ana tjetër, nëse populli e sheh qeverinë si një krimb që ushqehet nga trupi i tij, që e bezdis e që mundohet ta heqë qafe, lidhja e popullit me atë qeveri ka marrë fund me kohë.” (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 167-75)

Fethullah Gyleni nuk e pranon mbështetjen e shtetit dhe të qeverisë vetëm në forcë. “forca qëndron në drejtësi, jo drejtësia në forcë” shprehet ai. Megjithatë, sipas tij, edhe krijimi i forcës ka qëllimet e veta; nga ky aspekt edhe shteti, edhe qeveria duhet të jenë të forta, po parimisht qeverisja nuk duhet të mbështetet vetëm në atë forcë e nuk duhet ta shohë realizimin e të drejtave me anë të forcës. Nga ana tjetër, kjo forcë nuk duhet lëshuar pa fre, po duhet kushtëzuar me ligje e me largpamësi. (Ergyn, 41)

Fethullah Gyleni bën një vlerësim të relacionit ligj-pushtet-qëllim veprimi dhe shprehet: “për sa kohë që qëllimi i veprimit nuk qartësohet me ligje e nuk shoqërohet me pushtet, çdo gjë ngel vetëm mbi letër. Qëllimi nuk është i lehtë për t’u vënë në jetë. Edhe pushteti ka qëllimet e tij, prandaj secili duhet trajtuar sipas kritereve të veta dhe ligji, pushteti e qëllimi duhet të jenë së bashku.” (Prizma, 1:190-1)

Fethullah Gyleni thekson se autoriteti i shtetit dhe i qeverisë nuk mund të përftohen me dhunë, tirani, presion e mashtrim: “Dashuria e respekti i popullit për qeverinë e shtetin nuk duhet të synohen me dhunë e presion, po duhen fituar me seriozitetin e atyre që udhëheqin e administrojnë e me sinqeritetin e preokupimin e tyre në shërbim të popullit. Gjer më sot asnjë lloj qeverisjeje nuk ka fituar gjë nga tirania e dhuna e nëpunësve të saj dhe as nga presioni ndaj masave”. Sipas Gylenit, një shtet është i fuqishëm dhe i mirë nëse të gjithë burokratët e funksionarët e qeverisjes së tij, deri te nëpunësi më i thjeshtë zgjidhen sipas fisnikërisë që kanë në vetvete, në ndjenjat e idetë e tyre. Një nëpunës duhet të veprojë sipas ligjit, po pa lënë pas dore zërin e ndërgjegjes, vazhdon Gyleni, duke theksuar se një sjellje e tillë ka ndikim pozitiv edhe në konsideratën e tiij personale, edhe në konsideratën ndaj ligjit, edhe në reputacionin e shtetit. Ashpërsia e tepruar, sjell shpërthime të papritura, kurse butësia e ekzagjeruar e kthen vendin në një fidanishte të mendimeve ilegale, vazhdon ai, duke e detajuar më tej mendimin e tij me këto fjalë: “përgjegjësia, mirësia e ndjeshmëria e prefektëve, pastërtia, rregulli e sistematika civile e bashkiakëve, ideali i drejtësisë e i ligjit te gjyqtarët janë elemente që rrisin objektivitetin e guximin civil të shtetasve.”

Fethullah Gyleni i jep shumë rëndësi këshillës dhe vendimmarrjes së përbashkët gjatë qeverisjes dhe beson se është shumë me rëndësi sigurimi i një mjedisi të lirë, ku profesionistët të shprehin lirshëm opinionet e tyre dhe të ndihen të respektuar edhe gjatë kundërshtimeve që mund të hasin. Sado të kundërt të jenë mendimet e botëkuptimet e këtyre njerëzve, pushtetarët duhet të gjejnë një mënyrë dialogu me ta e duhet të marrin vendime duke u konsultuar me eksperiencën e tyre. “Kushdo qoftë prejardhja, botëkuptimi, bindja politike dhe ideologjike e një njeriu, duhet treguar respekt ndaj tij dhe duhen vlerësuar mendimet e njohjet e tij, aq më tepër nëse këto njohje bazohen në një eksperiencë profesionale, e cila mund të jetë e vlefshme për sistemin e shoqërinë.”

Udhëheqësi

Fethullah Gyleni ndalet edhe te veçoritë që duhet të zotërojë personi që udhëheq popullin. Sipas tij, lideri duhet të jetë një njeri që me personalitetin e veçoritë e tij, di t’i bëjë vend vetes në zemrat e njerëzve dhe arrin gjithmonë të ndihet nga shoqëria. Ai duhet të jetë një njeri që me besueshmërinë e veprimeve të tij, dimensionin e mendimit, mprehtësinë e gjykimit, gjerësinë e ndikimit, qëndrueshmërinë, pasionin për dijen dhe aftësinë e realizimit të zotimeve, arrin të tërheqë mbi vete- pa dashjen e tij- vëmendjen e dashurinë e njerëzve, duhet nga ata dhe është një njeri i nivelit të tillë, që qindra mijëra vetë do të jepnin jetën për të.

Fethullah Gyleni e rendit drejtësinë, mendimin e gjykimin e saktë, besnikërinë e neverinë ndaj mashtrimit si karakteristika themelore të një lideri, bashkë me sinqeritetin, burrërinë, ndershmërinë e besueshmërinë, që duhet të jenë domosdoshmërisht pjesë të karakterit të tij. Gjithashtu, Gyleni përmend edhe shumë veti të tjera, si sjelljen, kujdesin, pamjen e jashtme, seriozitetin, e njëkohësisht edhe një ndjenjë mëshire të thellë, një zgjuarsi dimensionale, një guxim të matur, vendosmërinë e qëndrueshmërinë, si veçori të një lideri ideal të shoqërisë. Një lider i tillë di të jetë bir i të moshuarve e prind i të vegjëlve në shoqëri, duke qenë njëkohësisht edhe shembulli i respektit, edukatës e dashurisë.

Sipas Gylenit, lideri është njëkohësisht edhe një hero i moralit dhe i virtytit. Ai është zemra e çdo gjallese, me butësinë e dhembshurinë e tij; mbrojtësi i guximshëm i kombit të vet me trimërinë e guximin që e karakterizon; prehja e të dobëtëve e të mjerëve me botën e tij shpirtërore; dera gjithmonë e hapur e të përzënëve nga çdo derë e shpresa e të pashpresëve, me atmosferën e tij të optimizmit e të mirëkuptimit. Një lider, kur është i drejtë është edhe i mëshirshëm, kur është i mëshirshëm është edhe i qëndrueshëm. Në botën e tij nuk dëgjohen as rënkimet e të mjerëve, as gjullurditë e tiranëve. Ai ka një shpirt-hartë të çdo ndjenje të mundshme dhe ndërgjegjja e tij e madhërishme është busulla e tij. Madhështia e tij i ngjall respekt kujtdo që e sheh, pamja e tij e pathyeshme inspiron shoqërinë. Kurse lidhja e tij me të përtejmen, sinqeriteti e pastërtia e tij shpirtërore, i japin të pranishmëve idenë se janë ulur gju më gju me engjëjt. (Yeni Ümit, Janar-Mars 1991)

Republika dhe Demokracia

Fethullah Gyleni është një person që ndodhet i tëri në krah të sistemeve republikane. “Republika është sistemi i të drejtës së zgjedhjes dhe i pjesëmarrjes së popullit në qeverisje, shprehet Gyleni. I pari që e mëson këtë sistem dhe që parasheh zbatimin e tij tërësor, është Kurani. Nëse dikush mundohet ta tregojë sistemin republikan në kundërshtim me Kuranin, ose e bën me kast, ose e bën nga padija, vazhdon ai, kurse ata që mbyllin sytë para kësaj të vërtete, e bëjnë vetëm nga inati.”

“Profeti Muhamed (a.s.) asnjëherë nuk ka pretenduar se është monark. As pasuesit e tij të nderuar, nuk lejuan asnjëherë të quhen mbret a sulltan. Mbretëria është një nocion që ka dalë pas largimit nga shpirti i Islamit dhe në raport të drejtë me këtë largim, u bë vegël e dhunës dhe e tiranisë”. (Kriteret ose Dritat e Rrugës, 165-6)

Fethullah Gyleni është partizan i republikës së vërtetë, ai e vlerëson atë si mbrojtësen e lirisë, gjeneruesen e brezave të pasionuar me lirinë dhe qeverisjen e virtytit dhe të moralit dhe jo i “republikës formale”. Edhe këtë pikë Gyleni e fokuson mbi njeriun dhe vazhdon: “Republika e vërtetë është forma e administratës së shpirtrave të lartësuar dhe është mënyra e administrimit që i përshtatet më tepër dinjitetit të njeriut. Kurse për njerëzit që ende nuk i kanë gjetur rrugët e maturimit njerëzor dhe që nuk janë pjekur akoma, ajo nuk është veçse një mirazh në shkretëtirë e një verandë pa themele, e cila kurrsesi nuk mund të bëhet strehë.”

Njëkohësisht Gyleni nënvizon faktin se megjithëse republika është një formë qeverisjeje e sigurt dhe e lartë, që bazohet në konceptin real të drejtësisë dhe të lirisë, ka anët e veta të brishta e delikate, ndaj nuk duhet lënë shteg kurrsesi që ajo të kthehet në themelin e anarkisë, parregullsisë dhe kaosit. Prandaj ai thekson disa principe të domosdoshme në këtë temë:

Së pari Gyleni tërheq vëmendjen mbi dashurinë për lirinë që ka njeriu në vetvete, tendencën e tij për të mos njohur pushtet tjetër mbi veten, reaksionet që mund të hasen ndaj kufizimeve të sjelljeve dhe fjalëve, duke nënkuptuar se te njeriu mund të ekzistojë edhe ndonjë element anarkie. “Nga ky aspekt, mbrojtësit e republikës, ndërsa nga njëra anë i garantojnë individit liri dhe të drejta të shumanshme, nga ana tjetër duhet të përpiqen për perfeksionimin e tij moral e intelektual dhe për kalitjen e vullnetit e mendimit të tij” Sipas Gylenit, burimi më themelor i moralit, virtytit, ndjenjës së përgjegjësisë, mendimit e vullnetit është besimi; ndaj dhe republika, në këtë aspekt duhet të sigurojë lirinë e besimit e të përpiqet për mbrojtjen e zhvillimin e vlerave që rrjedhin nga ky besim.”(Kriteret ose Dritat e Rrugës,166-67)

Duke shprehur herë pas here edhe opinionet e tij në lidhje me demokracinë, Gyleni ndër të tjera thekson se nuk është me vend analogjia që i bëhet demokracisë me Islamin. Aq më tepër që në botëkuptimet e larmishme të ditëve tona, një krahasim i tillë është edhe më i vështirë. Islami në vetvete është besim, religjion, vazhdon Gyleni. Fillimisht besimi merret me aspektet fikse të jetës së njeriut, ai është një kulturë e disiplinë e të jetuarit. Kurse në kulturën moderne, besimi trajtohet me metoda empirike, qoftë nga antropologjia, qoftë nga historia e religjioneve, bile edhe nga psikologjia e psikoanaliza. Edhe studiuesit e religjionit e trajtojnë atë si lëndë të parë të filozofisë e si bazë ideologjie, ose e shohin si një eksperiencë mistike. Aq më tepër kur tema trajtohet nga këndvështrimi i Islamit, vazhdon Gyleni, atëherë vështirësohet dyfish. Kjo sepse aktualisht edhe disa myslimanë, edhe forcat ekzekutive të botës moderne, e shohin Islamin si një ideologji shoqërore-politike-ekonomike dhe mundohen ta paraqesin atë të tillë.

Islami bazohet fillimisht në shpallje dhe synimi i tij kryesor është një lumturi botërore e bazuar në lumturinë e përtejme, rrjedhimisht sigurimi i paqes, qetësisë e drejtësisë në këtë botë. Në këtë aspekt, Islami përfshin principet e tij kryesore, të pandryshueshme në hapësirë e kohë, kurse demokracia është më tepër një formë administrimi, ndaj nëse do të bëhet një krahasim, duhet bërë mes demokracisë dhe parimeve administrative të Islamit. Në këtë pikë, Islami i trajton të gjithë njerëzit, njëherë si njerëz e pastaj para ligjit, si të barabartë. Në një hadith, Profeti thekson: “Të gjithë jeni nga Adem, Ademi është krijuar nga dheu. O rob të Zotit, bëhuni vëllezër!” dhe ky hadith është një princip themelor në këtë temë. “Sipas Islamit, forca qëndron te drejtësia, e drejta është gjithmonë më e larta, asgjë nuk mund të jetë më sublime se ajo” vazhdon Gyleni, duke theksuar se në Islam drejtësia e pushteti i ligjit janë absolutisht themelore. Më tej Gyleni përmend besimin, mendjen, jetën, pronën e lirinë e gjeneratës, duke theksuar se “pafajësia e individit dhe përgjegjësia individuale në lidhje me krimin, janë parësore në Islam. Askush nuk mund të quhet fajtor, pa u provuar fajësia e tij, askush nuk mund të ngarkohet me pasojat e fajit të një tjetri. E drejta nuk matet, e drejtë e vogël apo e drejtë e madhe qoftë, kështu edhe e drejta e individit nuk sakrifikohet për hatër të shoqërisë”

Në këtë mënyrë, Gyleni tërheq vëmendjen mbi disa parime të Islamit që mund të krahasohen me demokracinë dhe duke e trajtuar sërish faktorin “njeri” si gjeneruesin kryesor të historisë, vazhdon: “Për sa kohë që një grup nuk e ndryshon vetveten (mentalitetin, besimin, mënyrën e jetesës, karakterin), Zoti nuk e ndryshon gjendjen e tyre” thuhet në Kuran (Ra’d/13:11). “Si jeni, ashtu udhëhiqeni” urdhëron Profeti në një hadith të tijin (Kenzul-Ummal 6:89). Me këto principe, Islami i dhuron kësaj teme një dimension kozmik e një kriter të pavdekshëm.”

Fethullah Gyleni gjithashtu nënvizon faktin që funksionet e shtetit modern janë përmendur pak a shumë në Kuran si urdhra e ndalesa që i ngarkohen shoqërisë, fakt që tregon se shoqëria është vetë e përgjegjshme për administratën e vet, përgjegjësi që i hap rrugë formimit të një sërë institucionesh, ndaj i trajtuar nga ky aspekt, koncepti i administrimit në Kuran, paraqet në një farë mënyre “marrëveshjen sociale”, si përgjegjësi e shoqërisë së administruar nga vetvetja. Nga ana tjetër, Gyleni rendit një sërë normash në lidhje me individin e shoqërinë, norma të cilat janë shumë të rëndësishme për Islamin, po që nuk përfshihen në synimet teorike të demokracisë, të cilat i shpjegon kështu:

Islami parashtron si bazë të jetës shoqërore, pushtetin e bazuar në drejtësi. Synimi i sistemit shoqëror është përfitimi i kënaqësisë së Zotit me një shoqëri të virtytshme të formuar nga individë të virtytshëm. Islami ka për qëllim ndihmën e mbështetjen, jo përplasjet dhe konfliktet shoqërore. Klasifikimi që i bën Islami shoqërisë, nuk bazohet kurrsesi në racë a gjini, po në besim, ndjenja e vlera të njëjta. Ai i vë qëllim shoqërisë rritjen e individëve perfektë, jo duke plotësuar çdo tekë e dëshirë në lloj-lloj mënyre, po duke e nxitur shpirtin njerëzor drejt zbulimit të vlerave njerëzore. Rezultati e karakteristika e drejtësisë është bashkëveprimi dhe jo konflikti, rezultati e karakteristika e virtytit është mbështetja te njëri-tjetri, rezultati dhe karakteristika e ndihmesës është bashkimi dhe bashkëpunimi, jo përplasje, rezultatet dhe karakteristikat e besimit, ndjenjave e vlerave të përbashkëta janë vëllazëri, jo armiqësi, nxitja e shpirtit drejt përsosjes humane ka si rezultat e karakteristikë të saj lumturinë në këtë botë dhe në atë të përtejmen. (Sais Review, 133-38)

Fethullah Gylen nënvizon gjithashtu se demokracia është një proces në zhvillim e sipër, i cili zbatohet në forma e metoda të ndryshme. Po ashtu ka edhe shumë hipoteza të demokracisë e shumë lloje të saj. “Demokracia që dua unë, vazhdon Gyleni, përveç mbrojtjes e përqafimit të disa mendimeve revolucionare, duhet të më zgjidhë edhe disa probleme në lidhje me të përtejmen. Njeriu, kjo qenie gjithnjë në zhvillim e sipër, ka për t’ia dalë mbanë edhe në këtë temë, thotë ai.

“Gjithçka që bëhet në emër të demokracisë, duhet të bëhet në rrugë demokratike” vazhdon ai duke tërhequr vëmendjen në rastet e keqpërdorimit të demokracisë dhe thotë: “Jemi të detyruar të jetojmë së bashku, ndonëse jemi në pozita të ndryshme dhe kemi mendime të ndryshme, ndaj edhe caku ku mbarojnë liritë tona është ai ku nisin liritë e të tjerëve. Vlerat që ka përqafuar kombi ynë, normat morale dhe çështjet që interesojnë tërësinë tonë kombëtare e jetën tonë si komb, duhet të jenë kritere të përdorimit të lirive tona. Përndryshe, ajo që lind është anarki dhe në një mjedis të tillë anarkist e kaotik, nuk është i mundur as përdorimi i lirive më themelore. (Intervistë me Neval Sevindi e Hulusi Turgut)

Anarkia dhe Terrori

Ndërsa jep opinionet e tij për terrorin, krimin dhe anarkinë, si evenimentet më të rëndësishme të gjysmës së dytë të shekullit XX, të përcjella edhe në shekullin tonë, Fethullah Gyleni tërheq fillimisht vëmendjen në këtë pikë:

“Duke vrarë njerëz nuk arrihet kurrsesi në një qëllim të ligjshëm. Për këtë ne jemi shprehur që në fillim: “Terroristi nuk mund të jetë mysliman dhe as myslimani nuk mund të jetë terrorist. Sipas dijetarit të madh ibn Abbas, vrasja e njeriut është njëlloj me politeizmin. Mirëpo sot, belaja e terrorit vret vazhdimisht njerëz të pafajshëm. Shkatërrohen ndërtesa, nga pas ngelen gra të veja, fëmijë jetimë. Të gjitha këto është e pamundur të shpjegohen në linjën e besimit islam. Said Nursi, ndërsa shpjegon parimin e drejtësisë në Islam, jep si shembull: “Edhe nëse në një anije gjenden nëntë kriminelë që e meritojnë dënimin me vdekje e një i pafajshëm, ajo anije nuk mund të përmbytet duke sakrifikuar të drejtën e të pafajshmit.” (Prizma 1, 246-7)

Fethullah Gyleni thotë se Islami nuk mund të jetë kurrë nën të njëjtën strehë me terrorin, krimin e anarkinë. Asnjë sistem e religjion nuk mund t’i japë njeriut dhe jetës së tij aq rëndësi sa i jep Islami, synimi i të cilit është paqja, qetësia, stabiliteti global dhe asgjësimi i sherrit e i ligësisë në botë. Në këtë pikë, Kurani shprehet qartë, të vrasësh pa të drejtë një njeri është njëlloj sikur ke vrarë gjithë njerëzimin, kurse të shpëtosh një njeri është njësoj sikur ke shpëtuar gjithë njerëzimin. (Zaman, 12 shtator 2001)

Me këtë rast ai thekson se ngjarjet terroriste të ndodhura nëpër botë e nëpër vendet islame nuk kanë asnjë lidhje me Islamin. Ata njerëz që planifikojnë apo realizojnë akte të tilla, nuk mund të jenë myslimanë e njerëz që kanë pranuar Islamin. Nëse në këto ngjarje janë implikuar edhe njerëz me emër mysliman, këta nuk janë veçse të mashtruar, të keqpërdorur, që nuk kanë lidhje me Islamin, përveç emrit. Gjithashtu, edhe ato organizata terroriste në të cilat këta tipa marrin pjesë e që kanë në emrin e tyre diçka islame, duhet të jenë organizata sipërmarrëse, të formuara nga terroristë e kriminelë të vërtetë, të cilat ekzistojnë vetëm si emër, ose janë thjesht një gjymtyrë e nevojshme e tyre.

Në ditët tona, vazhdon Gyleni, disa myslimanë kanë futur në komentet e tyre disa elemente të ashpra, që nuk i përkasin shpirtit të Islamit, kurse disa simpatizantë të tjerë, duke e ndier veten palë, nuk kanë reaguar dhe aq ndaj këtyre komenteve të ashpra. Megjithatë, ai thekson faktin se një mysliman nuk mund t’i arrijë synimet e tij islame duke vrarë, prerë e duke ushtruar dhunë e terror. Edhe gjatë historisë janë hasur herë pas here formime të tilla që kanë vepruar gjoja në emër të Islamit me terror e anarki, si Harixhinjtë, Karmatët e Hashhashët. Por është parë se ata nuk kanë pasur as lidhjen më të vogël me Islamin dhe pjesa më e madhe e myslimanëve, pasuesit e rrugës së Profetit e Kuranit, i kanë cilësuar këto grupime si të dalë nga Islami e nga rruga e drejtë. Të tillët, në hadithet e Profetit janë cilësuar si njerëz të dalë nga feja, siç del shigjeta nga harku; edhe pse lexojnë Kuran e falin namaz e duken sikur çdo akt e kryejnë në emër të Islamit, Kurani që lexojnë nuk iu zbret poshtë fytit e nuk janë veçse të humbur.

Kështu, as terrori, as krimi nuk kanë fe. Edhe nga kristianizmi, edhe nga hebraizmi apo religjionet e tjera kanë dalë plot kriminelë e terroristë, po nuk është e drejtë të fajësosh besimin të cilit ata i përkasin në lidhje me ta, sepse besimi nuk u urdhëron terrorin e krimin. Po ashtu, nuk mund të jetë kurrsesi përgjegjës Islami, nëse disa myslimanë të mashtruar e të keqpërdorur, apo disa të tjerë që e kanë humbur gjakftohtësinë nga dhuna që iu është ushtruar shekujt e fundit, përzihen vërtet me terrorin e krimin. Fethullah Gyleni shprehet kështu në lidhje me myslimanin, qëllimin e tij dhe rrugën që ai duhet të ndjekë:

Parimisht, terrori nuk ka vend në Islam. Myslimani ka vetëm një qëllim në këtë botë. Çdo plan e mendim të jetës së kësaj bote, çdo vepër të tijën ai e thur rreth atij qëllimi; rreth tij projekton, shkruan e mendon. Po cili është ai qëllim? Vetëm dhe vetëm pëlqimi i Zotit. Po, nëse një mysliman e ka kuptuar e pranuar vërtet Islamin, ai nuk mund të mendojë tjetër, veç pëlqimit të Zotit. Ndërsa përparon drejt këtij qëllimi sublim, myslimani është i detyruar të ndjekë vetëm shkaqe të ligjshme. Sepse një qëllim i tillë sublim mund të arrihet vetëm nëpërmjet rrugëve të ligjshme. Me thirrje e britma rrugëve, me terror e vrasje njerëzish, kushdo qofshin ata, nuk mund të arrihet kurrsesi një qëllim sublim. Ndaj dhe në këtë prizëm është i pamundur shpjegimi i terrorit, krimit, grabitjes, dhunës etj. me anë të Islamit.

Tweet

Whatsapp