Fəthullah Gülən bir nəfs tərbiyəçisi kimi

Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, Fəthullah Gülən heç vaxt təsəvvüfə aid bir məfhum və mövqe olaraq mürşidlik, şeyxlik iddiasında olmamış, bundan da əlavə, onun, təsəvvüfün təhsil mərkəzi sayılan təriqətlə hər hansı bir əlaqəsi olmamışdur. Lakin bu, onun təsəvvüfü və ya təriqəti məhkum və rədd etməsi mənasına gəlmir. Amma burada diqqət edilməsi vacib olan cəhət, İslamda nəfs tərbiyəsi əsas olmaqla yanaşı, bunun həyata keçməsi məqsədi ilə mütləq bir təriqətə bağlanmağın vacib olmaması həqiqətidir. Mövzunu daha gözəl başa düşmək üçün əvvəlki hissədə peyğəmbərlərin, xüsusilə də Peyğəmbər Əfəndimizin funksiyalarından bəhs edərkən tərcüməsini verdiyimiz ayəni burada yenidən xatırlatmaq yerinə düşər.

“Necə ki sizə şəxsən aranızdan çıxmış bir elçi göndərdik; sizə (ona vəhy etdiyim ayələrimi və kainatda Məni göstərən açıq-aşkar dəlilləri) oxuyub izah edir; (beyinlərinizi səhv düşüncə və inamlardan, qəlblərinizi batil inanc və günahlardan, həyatınızı hər cür kirdən arındıraraq), sizi təmizləyir; sizə (ona endirməkdə olduğum) Kitabı və Hikməti (o Kitabı anlama və tətbiq etmə yolu ilə, əşya və hadisələrin mənasını, onların Mənə necə dəlil olduğunu ) öyrədir və sizə bilmədiyiniz nə varsa, hamısını öyrədir” (Bəqərə, 2/ 151). Surəyə bax: Həmçinin (nemətimizi tamamlamaq məqsədilə) sizə ayələrimizi oxumaq, sizi (günahlardan) təmizləmək, Kitabı (Quranı), hikməti (şəriəti, halalla haramı) və bilmədiklərinizi öyrətmək üçün sizə öz içərinizdən bir peyğəmbər göndərdik.

Ayədə açıq şəkildə ifadə edildiyi və əvvəlki hissədə qismən bəhs edildiyi kimi, peyğəmbərliyin ən mühüm vəzifələrindən biri, bir tərəfdən insanların zehinlərini yanlış və batil düşüncələrdən, xurafatlardan arındırmaq, digər tərəfdən də qəlblərini günahlardan və həyatlarını hər növ kirdən təmizləyib onları hər cəhətdən pak hala gətirməkdir.Verilmiş ayədə bəhs edilən iki və ya üç əsas funksiya tarixin bütün dövrlərində əksər halda tək bir insan tərəfindən təmsil edilməmiş, bunun yerinə vəzifə bölünməsi tətbiq olunmuş və insanların zehinlərini inşa etmə vəzifəsini alimlər, onlara hikməti, əşya və hadisələrin pərdə arxasını və Allah elmində qədərin səbəbini öyrətmə funksiyasını hikmət əhli öhdəsinə götürmüş, onların qəlblərini təmizləmə və nəfslərini tərbiyə etmə vəzifəsini isə mənəvi dərvişlər çiyinlərinə almışdır. Əslində, tarixdə bu üç funksiyanı birdən yerinə yetirə bilən çox böyük elm və tərbiyə ustadları, rəhbərlər yetişsə də, artıq kompleks insan yetişdirmə işi bu şəkildə, xüsusilə, XVI əsrdən etibarən bəzən bir-birinin ziyanına olaraq, fərqli cərəyanlara qalmış və bu cərəyanlar mədrəsə və təkyələrdə vəzifələrini yerinə yetirməyə çalışmışlar. Halbuki, Fəthullah Gülən başlangıcdan bu bölünməyə tərəfdar olmamaqla və mədrəsəni nəfs tərbiyəsi ilə yanaşı, təbii elmlərə laqeyd yanaşmaqda, təkyəni də elmi bir kənara qoymaqda tənqid etməklə yanaşı, tarixdə vəzifələrini layiqincə və lazımınca icra etdiyi müddətdə mədrəsəyə də, təkyəyə də müsbət yanaşır, lakin bu fəaliyyətdə göstərildiyi kimi, dövrümüzdə təkyənin eşq, həyəcan və nəfs tərbiyəsini, mədrəsənin ən yüksək səviyyədə elmini və “məktəb”in fənlərini varlığında ehtiva edən kompleks – mükəmməl insan yetişdirmənin və kompleks insan olmanın əhəmiyyətini ciddi şəkildə vurğulayır. Dolayısilə, o, dar mənada – tarixdə qazandığı məna çərçivəsində deyil, əsl məna və mahiyyəti içində təsəvvüfə, nəfs tərbiyəsinə İslam anlayışı daxilində ən önəmli yeri verir.

Mədrəsə-təkyə-məktəb, və ya ağıl-qəlb-ruh ayrılığına (fərqliliyinə, ayrı-seçkiliyinə) tərəfdar olmayan və üçünü birlikdə, bütöv halda qəbul edən alim və mütəfəkkirlər nəfs tərbiyəsi məsələsini “Səhabə yolu” və “Böyük övliyanın yolu” olaraq iki kateqoriyaya ayırırlar. Onlara görə, Səhabə yolunda ağıl, qəlb və ruh birlikdə dəyərləndirilir; hətta demək olar ki, belə bir fərqlilik görülmür və insana kompleks bir varlıq kimi yanaşılır. Bu cizgidə riyazət, fərz olmayan (nafilə) ibadətlərlə (və başqa) nəfsin “əmmarə”, yəni davamlı insanı pisliyə, ehtiraslara çağıran səviyyəsi öldürülməz, lakin bu səviyyəyə qarşı ölənə qədər mübarizə aparılır və bu mücadilə ilə insan daim (davamlı olaraq) yüksəlir. O bu mübarizədə öz tərəqqisini hiss etməyə bilər, “kəramət” deyilən bəzi qeyri-adiliklər göstərməyə bilər. Onsuz da, bunlar əsas deyildir; mühüm olan İslamın hökmlərini bütün zahiri şərtləri ilə və qəlb rahatlığı, tam diqqət, qorxu və hudu deyilən zehin, qəlb və bütün duyğularla Allaha yönəlmiş şəkildə yerinə yetirmək və bu yolda istiqaməti qorumaqdır. Yeri gəlmişkən, namaz üçün (Hənəfilərə görə) 12 şərt var. Bunların hamısı yerinə yetirilməsə namaz qılınmış sayılmaz. Bu şərtlərlə yanaşı, bir də ondan istənilən həzzi almaq üçün onun daxili şərtləri deyə biləcəyimiz huşu, hüzur (hudu) və bir hədisi-şərifdə “ehsan” olaraq adlandırılan Allahı sanki görürmüş kimi və biz Onu görməsək də, Onun bizi gördüyü şüuru içində və onu insanı bütün pis əməllərdən uzaqlaşdıracaq şəkildə dərk edib qılma vardır. Eyni xüsusiyyət digər bütün ibadətlərə də aiddir.

Yenə bütün ibadətlərin başı ixlasdır, yəni hər ibadəti sadəcə Allah üçün və əvəzində heç bir mənfəət gözləmədən, yalnız O əmr etdiyi üçün yerinə yetirməkdir. Bundan əlavə, zühd (dünyaya və ona aid hər şeyə qəlbən bağlanmama), hər söz, hər davranış, hər düşüncədə Allahın rizasını qayə bilmə və Ondan gələn hər şeyə razı olma, imanda yəqinə, yəni təhqiqi iman adlanan araşdırma, ağlın, qəlbin və vicdanın qəti qənaət və bağlanmasına əsaslanan iman üfüqünə çatma, bütün əxlaqi gözəlliklər və fəzilətlərlə bəzənmə kimi, dinin təməlində olan və hədəfində yerləşən cəhətlər də nəfs tərbiyəsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir.

Beləliklə, bütün bu xüsusiyyətləri və ya yönləri ilə ciddi və həqiqi bir nəfs tərbiyəsi üçün mütləq hər hansı bir təriqəti təqib etmək şərt deyildir. Amma bu da bir reallıqdır ki, ən bəsit bir təhsil və tərbiyə, necə ki müəllimsiz və ya təlimçi olmadan həyata keçmir, eləcə də belə bir çətin proses və insanı həqiqi insan edəcək tərbiyə də rəhbərsiz asanlıqla reallaşa bilməz. Bundan ötrüdür ki, Qurani-Kərim gündəlik namazlarda - sünnətlər daxil- 40 dəfə oxunan “Fatihə” surəsində bizə “Bizi ən doğru yola yönəlt”, - deyərək dua etməyimizi əmr edir və ardınca da bu yolu göstərmir. Çünki onu hər kəsin bütün miqyası ilə lazımi şəkildə anlaması, dinin mahiyyəti deyə biləcəyimiz bu yolu hər kəsin qavraması mümkün olmadığı üçün, “Nemət verdiyin kəslərin yolu”, - deyərək, qarşımıza bəzi rəhbərlər qoyur. Başqa bir yerdə də (Nisa, 4/69) bu “nemət verilənlərin” kimlər olduğunu açıqlayır: “Peyğəmbərlər”, “sadiqlər (dinə sədaqətlə bağlı, hər etdikləri doğru; yalan, hiylə, aldatmaqdan olduqca uzaq rəhbərlər), “şəhidlər”(bizim qeyb olaraq inandığımız həqiqətləri sanki görən, əşyanın və hadisələrin həqiqətinə vaqif, həyatları ilə İslamın gerçəkliyinə şahidlik edən rəhbərlər), və “salehlər”(bütün inanc, söz və davranışları sağlam olub islah etmək məqsədi daşıyan və fitnə-fəsaddan son dərəcə uzaq rəhbərlər).Dolayısilə də, insanları potensial insan olmaqdan, həqiqi kamil insan olmağa yüksəltməyi hədəfləyən din yolunda, nəfs tərbiyəsi naminə rəhbərsiz yol qət etmək çox çətindir. Lakin bu o demək deyil ki, bunun üçün mütləq “təriqət” və ya başqa bir ad altında ayrı bir cərəyan, fərqli bir nizam-intizam lazımdır. Xeyr! İslamın ən gözəl şəkildə yaşandığı Peyğəmbər Əfəndimiz (s.ə.s.), sonrakı Dörd Xəlifə (Səhabə) və daha sonrakı Tabiun (Səhabədən sonra gələnlər) və Təbeyi-tabiun (Səhabənin arxasından gələnlərdən sonra gələnlər) dövründə ruhu və mənası ilə olsa da, ayrı bir forma şəklində bugünkü səviyyədə təsəvvüf olmadığı kimi, təriqət də yox idi. Səhabə yolu, təriqət halında bir araya gəlməyi deyil, insanı kompleks şəkildə götürüb həyatın və hadisələrin içində tərbiyə etməyi qəbul edən (mənimsəmiş) yoldur. Məhz Fəthullah Gülən də belə bir yola tərəfdardır və onun şəxsiyyət və aksiyonunun ən önəmli tərəfini bu mövzuda yol göstərməsi, hadisələri,həqiqətləri işıqlandırması təşkil edir.

Ontoloji xarakteri ilə insan və nəfs tərbiyəsi və ya ruhda kamilləşmə aksionu

Fəthullah Gülən təhsil kimi onun bir yanı və ya mərtəbəsi olan nəfs tərbiyəsinə də əvvəlcə insan aspektindən yanaşır. Ona görə, insan yüksək duyğularla təchiz edilmiş, fəzilətə istedadlı, əbədiyyətə vurğun bir varlıqdır. Ən səfil kimi görünən insan ruhunda belə əbədiyyət düşüncəsi, gözəllik eşqi və fəzilət hissindən meydana gələn göy qurşağı kimi bir iqlim mövcuddur ki, bu, onun yüksəlib ölümsüzlüyə çatması, mahiyyətindəki bu istedadları inkişaf etdirib ortaya çıxarmasından asılıdır. (Ölçü veya Yoldakı Işıklar, 102-103)

Əlbəttə ki, insan bu kimi bir neçə söz və ya kəlmə ilə anladılacaq və anlaşılacaq bir varlıq deyildir. Yenə Gülənə görə o, hər şeyi ilə başa düşülməsi çox çətin bir varlıqdır. Fərqliliyi elə dünyaya gəlişi ilə özünü büruzə verir. Ondan başqa hər canlı dünyaya sanki başqa bir aləmdə yetişdirilmiş kimi həyat qanunlarından xəbərdar halda qədəm qoyur, daha doğrusu, göndərilir. İnsan isə ən möhtəşəm və mükəmməl bir varlıq olmasına baxmayaraq, həyat üçün zəruri məlumatlardan məhrum şəkildə qarşımıza çıxır. Onun cismani varlığının mexanik nizamından başqa hər şey ağıl, zehin, iradə, azadlıq, hiss və daxili müşahidə sayəsində burada - bu dünyada təşəkkül tapır. İnsan daxili və xarici harmoniyaya bu yolla qovuşur və mənliyinə də ancaq bu yolla sahib olur. Yəni insan ancaq öyrənmə və inanıb yaşama ilə təkamül edir, mükəmməlləşir və həqiqi insan olur. (Sizıntı, iyul 1979)

Gülən insan və onun mənəvi tərbiyəsi və ya nəfis tərbiyəsi mövzusunda müxtəlif məqalə və söhbətlərində ifadə etdiyi fikirlərinə bu şəkildə davam edir:

“Həqiqi insan olma yolunda insana fərqli mexanizmlər verilib. Bunlardan biri onun dünyəvi aspektinə baxan nəfs mexanizmi, digəri isə mənəvi aləmini təşkil edən və nəfs mexanizmini idarə edib yönləndirən və vacib əhəmiyyətə malik vicdan mexanizmidir. Nəfs mexanizmini onun şəhvət kimi, hiddət kimi duyğu və hissləri təşkil edir. Əsasən bunlar ona həm dünya həyatını davam etdirmək, həm də sadəcə ruhu ilə deyil, nəfsi ilə də həqiqi və Cənnətə layiq insan olma yolunda istifadə etmək üçün verilmişdir. Varlıqlar arasında mələklərdə belə bir nəfs mexanizmi yoxdur. Onlara verilən iradə, Allahın razı olduğu hal və davranışların ən gözəllərini seçmə şəklində təcəlli edir və bir sözlə, onların mövqeləri sabitdir; tərəqqi etməzlər və tərəqqi üçün lazımi mübarizənin, eyni zamanda, tərəqqi pillələrini qalxmanın zövqünü almazlar. Bunun əksinə insan vicdan mexanizminin istiqamətləndirməsi ilə nəfs mexanizmini xeyirlərə və mənəvi tərəqqi və ya təkamülə xidmət edəcək hala gətirə bilər. Əgər o, iradəsini başıboş buraxar və nəfs mexanizmini təşkil edən şəhvət, hiddət kimi duyğuların qulu edərsə, onda şeytanaları da utandıracaq bir səviyyəyə, varlıq iyerarxiyasının ən alt pilləsinə yuvarlanar. Fərdi və ictimai həyatda qarşıya çıxan bütün problemlərin əsl səbəbi budur. Əgər insan, nəfs mexanizmini, onun duyğu və fakultələrini iradəsi ilə qaydasına salar, məsələn, yemə, içmə və cinsi əlaqə kimi duyğularını, kin-nifrət kimi hisslərini nəzarətsiz buraxanda insanı fironlaşdıran, qatil, caniyə çevirən bir qüvvəni, vicdan mexanizminin təbeçiliyində və halal dairədə istifadə edərsə, bu halda, nəfsi də onun kamil və Cənnətə layiq insan olmasında ona kömək edən bir varlıq halına gələr. Artıq o nəfs bu səyahətdə davamlı mərtəbələr qət edər.

Təsəvvüfçülərin təsnifatı ilə desək, nəfsi-əmmarəlikdən (daima pis şeylərə və nəfsani arzulara, ehtiraslara çağıran nəfs) qurtularaq, pillə-pillə ləvvamə (xəta və günahlarından ötrü daim özünü qınayan nəfs), mülhəmə (ilhama, ilahi yönləndirməyə meyilli nəfs), mutməinnə (doymuş, oturuşmuş nəfs), radiyə, mardiyyə (Allahın ona aid hər cür təqdirindən razı olan və Allahın da ondan razı olduğu nəfs) və safiyyə (tamamilə saflaşmış, təmizlənmiş nəfs) kimi mərtəbələrə sıçrayaraq, sahibinə yararlı hala gələ bilər.

İlk baxışda insan üçün şər və zərərli kimi görünən nəfs mexanizmi bu şəkildə onun tərəqqisinə xidmət etdiyi kimi, Cənnət nemətlərindən istifadəsində də ayrı bir vasitə olur. İnsan dünyada nəfsinin pis arzularına qarşı çıxıb onu məhdudlaşdırdığı, təzyiq altında saxladığı və tərbiyə ilə həqiqi insan olma yolunda tərəqqi mərtəbələrini qalxdığı üçün bunun mükafatını Cənnətdə Cənnətə aid və nəfsin zövq aldığı yemək, içmək və cinsə münasibət şəklində görür. Dünyada bu cür ləzzətlər zəhmət və bəzi dərdlərlə, əzablarla, iztirablarla qarışdırılmış olduğu halda, Cənnətdə tamamilə safdır, daim yenilənir və hər dəfə də başqa səviyyələrədə hiss edilir. Beləliklə, insanın axirətdə həm ruh, həm bədənlə dirildilməsinin və Cənnətə də yenə həm ruh, həm də fiziki bədəni ilə girməsinin sirri buradadır. Əks halda, Cənnət sadəcə ruhi-mənəvi ləzzətlər yeri olar və dolayısilə də, həm nemətlər baxımından əskik qalardı, həm də cənnəti qazanmaq yolunda dünyada müəyyən qaydalara tabe edilən və zövqlərini dilədiyi şəkildə yaşamaqdan məhrum edilən nəfsə zülm edilmiş və onu tərbiyə etmək də mənasız olardı.

Bu şəkildə, “torpaq”, yəni dünyəvi yönü və onu təşkil edən nəfs mexanizmi ilə də həmişə mələklər səviyyəsinə yüksəlmə istedadı daşıyan insanda əlavə olaraq vicdan mexanizmi araya girəndə, o mələklərdən daha üstün hala gələr. Çünki yuxarıda ifadə edildiyi kimi, mələklərdə məcburiyyət yoxdur. Onların iradəsi Allahın razı olduğu hal və davranışların ən gözəllərini seçmə şəklində təcəlli edir. Halbuki, insan iradəsi yaxşı ilə pis arasında mütləq seçim etmək və buna görə davranmaq, yəni daim özü ilə, özünü pis şeylərə və ehtiraslarını təmin etməyə çağıran nəfsi ilə mücadilə etmək mövqeyindədir. “Məsuliyyət ölçüsündə nemət, nemət ölçüsündə külfət” qaydasına görə, insanın bu mübarizədə daim qalibiyyəti yaşaması (qalib olması) onun mələklərdən üstün pilləyə yüksəlməsinin yolu və səbəbidir.

Vicdan hərfi olaraq “tapmaq” mənasına gəlir. İnsan onunla həm özünü, həm də Rəbbini tapır. Ona görədir ki, İmam Rabbani, İmam Qəzali, Mövlana və Bədiüzzaman kimi İslam böyüklərindən bir çox Qərb mütəfəkkirlərinə qədər yüzlərlə insan kəşf və sezməklə vicdanı sərf-nəzər etmiş və onu bu xüsusiyyəti üzərində israrla dayanmışlar. Vicdan yalan söyləməz. Onda bir yardım istəmə nöqtəsi, hissi (nöqteyi-istimdat), bir də dayaq nöqtəsi (nöqteyi-istinad) vardır. İnsan bunlarla əsl acizliyini, heçliyini dərk edir və bu idrakla Allaha arxalanır və nə istəycəksə, Ondan istəyir. Madam ki, insanda “yardım istəmə” hissi var, bu hiss özünü ən çox insanın tamamilə çarəsiz qaldığı anlarda büruzə verir, demək, ona yardım edəcək Bir Qüvvə də vardır. Belə olmasa idi, bu hissin insana verilməsi mənasız və yersiz olardı. Halbuki, kainatda yersiz və mənasız heç nə yoxdur, əksinə, bizdəki hər duyğunun bir qarşılğı mütləq vardır. O zaman vicdandakı arxalanma və kömək istəmə duyğularının da, şübhəsiz, bir qarşılığı olmalıdır. Halbuki, həyatında bir dəfə də olsun vicdanının səsini dinləməmiş insanın bunu duyub sezməsi mümkün deyildir. Əslində, şüur da vicdan mexanizminə aid bölmədir, amma özünəxas dəyərinin yanında o da sadəcə təkbaşına qiymət demək deyildir. İradə, hiss və qəlblə birləşincə o da sanki tək başına bir vicdan olur.

Haqq varlığının heç vaxt susmayan bütün şahidləri kimi vicdan da təkbaşına haqqı və həqiqəti hayqıran bir ilahi və səmavi sədadır. Amma bu vicdanın əsl mahiyyətini qoruyub saxlaması ilə mümkündür. Yoxsa, nəfs mexanizminin altında qalıb əzilmiş vicdandan eyni nəticələri gözləmək, əlbəttə ki, mümkün deyildir. Burada başqa bir önəmli məsələ isə budur: Kant “Saf ağılın tənqidi”ndə Allahın nəzəri ağılla deyil, əməli ağılla bilinəcəyini bildirir. Deməli, gözəl davranışlar, yaxşı əməllər bir müddət sonra insanın təbiəti halına gələrək insanı mücərrəd bilik vasitəsilə varılması qeyri-mümkün olan səviyyəyə yüksəldir. Bəli, mücərrəd bilik və məlumat insanı heç vaxt əməlin, yaşayışın, təcrübə etmənin yüksəltdiyi məqama yüksəldə bilməz. Təcrübə və tətbiqatdan məhrum, əməldən nəsibsiz insanlar nə qədər kitab mütaliə etsələr də, vicdanlarında hiss edilməsi gərəkənləri qətiyyən duya bilməzlər. Tətbiq edilməli əməllər isə bizim üçün bəllidir: O, dinin xoş qarşıladığı və “saleh əməl” deyə tərif etdiyi əməllərdir. Vicdan mexanizminin işlədilməsi və ondan fayda götürülməsi “saleh əməl məfhumunun həyata keçirilməsi ilə birbaşa bağlıdır.” (Prizma, 1/ 74-78)

İnsanın belə bir yolda addımlayıb həqiqi insanlığa nail olmasının adı “nəfs tərbiyəsi” və ya “ruhda kamilləşmə” fəaliyyətidir. Bu aksiyon insanın hər şeydən əvvəl özünün və etdiklərinin şüurunda olmasını tələb edir. İnsan öz-özünə kifayət etmədiyini, əsli acizlik və yoxsulluğunun fərqinə vardığı, dünyaya niyə ondan soruşmadan, yenə onun seçimi olmayan ana-atadan, yenə onun seçimi (iradəsi) xaricində verilən rəng, fiziki quruluş və xarakterdə, yenə özündən asılı olmayaraq müəyyən edilmiş bir yer və tarixdə gəlib, yenə ondan soruşulmadan təsbit və təyin edilən bir yer və zamanda dünyadan aparılmasının hikmətini dərk etdiyi an bu aksiyonu gerçəkləşdirmə yolunda ilk addımını atdığı andır. Bundan sonra, artıq o Yaradıcısını, dünyadakı rəhbərini tapmaq və dünya səfərində necə yeriməsinin gərəkdiyini öyrənmək məcburiyyətini hiss edəcəkdir. Bunu hiss etməklə birlikdə bir tərəfdən təfəkkür, öyrənmə, öyrəndiyini elm halına gətirmə yolu ilə, digər yandan da həyatı şüurlu yaşama, hər düşüncə və davranışın məsuliyyətini hiss etmə, özünə müntəzəm nəzarət edib davamlı hesaba çəkmə, xətalarını dərhal dərk edib ondan dönmə, Allahın haram buyurduğu hər şeydən uzaqlaşıb əmrlərini yerinə yetirmə, təvazökarlıq, doğruluq, şükür, səbir, zikr, eşq kimi vasitələrlə yoluna davam edəcəkdir. Bu, insan üçün tərbiyə və ya təhsilin ən çətin tərəfi, eyni şəkildə, dünyadakı mücadilələrdən də ən mürəkkəbi olduğu üçündür ki, Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) bunu böyük cihad adlandırmışdır. (Kalbin Zümrüt Tepeleri, 2/235)

Fəthullah Gülən bu çərçivədə yanaşdığı nəfs tərbiyəçiliyini hər şeydən əvvəl nümunəvi yaşayışı, ortaya qoyduğu həyat modeli, şəxsiyyəti, bütün bunları şəkilləndirən və onun baxışlarından üzündəki mənalara, təbəssümündən əl hərəkətlərinə, yerişinə və danışıq tərzinə qədər, bədən dilinin bütün digər ünsürlərini yönləndirən və onu görənlərin, eşidənlərin, tanıyanların qəlblərinə təsəvvüfdə “feyz” deyilən bir işıq, bir duyğu, bir təsir şəklində axan Allahla dərin münasibəti, sonra söhbətləri və yazıları ilə yerinə yetirir. Onun bu söhbət və yazıları Allahı lazımi ölçüdə tanımaqdan Onu sevməyə, namaz, zəkat, həcc kimi İslamın şərtlərini təşkil edən ibadətlərdən təqva, ixlas, ehsan kimi həm fəzilət, hal, həm də ibadətlərin təməli olan xüsusiyyətlərə, günahlara və mənəvi tənəzzüldən qorunma yollarından riyakarlıq, özündən danışılmağı arzulama, özündən razılıq kimi çirkin əməllərdən və niyyətlərdən qurtulma çarələrinə və gözəl əxlaqı qazanma yollarına qədər İslamın bütününü ehtiva edəcək bir səviyyədə cərəyan edir.

“Bu gün millətimizin ən böyük dərdi Allahla (cəlla cəlaluhu) olan münasibətinin əskikliyidir. O halda bunu təmin edəcək hər vasitəyə hər gün dəfələrlə müraciət edilməli və bizi Ona aparacaq yollar tez-tez nəzərdən keçirilməlidir. Əks halda, Ondan uzaqlaşdıran təkyə və zaviyə də olsa, mütləq alt-üst edilməlidir!”- deyən (Fəsildən Fəslə, 1/103) Fəthullah Gülən Allahla olan münasibətlərdə bir ölçü ortaya qoyur. Ona görə, insan Rəbbi ilə münasibəti yolunda “nə itirdiklərinə görə kədərlənməsi, nə də qazandıqlarına görə sevinməlidir”, çünki qazanmaq da , itirmək də imtahandır. Bundan başqa, hansının o biri aləmdə bizim lehimizə və ya əleyhimizə olacağını bilə bilmərik. Bəlkə də, qəmli və kədərli anlarımız fərəhli zamanlara nisbətən axirətdə daha çox mükafat almağımıza səbəb olacaqdır. Ona görə də, etdiyimiz hər şeyin Allahın rizasına uyğun olub-olmadığına baxmaq lazımdır. Bu baxımdan bizi sadəcə Rəbbin razılığını qazanmağımız və razı salacaq əməllərimiz sevindirməlidir. (Fasıldan Fasıla, 3/32-33)

Tövhidə çatmada ibadətlərin yeri

Allahla münasibətə və hər söz, düşüncə və davranışı Onun razılığına bağlamağa, hər uğuru Ona verməyə, qısacası, Rəbb-qul münasibətini çox gözəl dərk edib mənliyinə işləməyə bu dərəcədə əhəmiyyət verən və onu İslamın birinci məsələsi kimi görən Fəthullah Gülən bu səviyyəyə çatmaqda iman və elmlə birlikdə ibadəti də əsas şərt hesab edir. Ona görə, Allahı bilmə eyni zamanda ibadətə bağlı bir səviyyə işidir. Allahın lazımi nisbətdə bilinməsi ancaq ibadətlə mümkündür. O, bu xüsusla bağlı bu məqamlara diqqəti çəkir:

“Qəlb aynasını sadəcə bir dəfə Rəbbimizə çevirməklə Onun o andakı təcəllisi ilə aldığımız ruhani zövq və İlahi inayətlə ömür boyu yaşaya bilmərik. O halda daim Onun təcəllilərinə tərcüman olmaq lazımdır.

İnsana necə ki uşaqkən kafi gələn şeylər böyüdükcə kifayət etmir, bunun kimi fikri və ruhi səviyyəmizə görə Rəbbə qarşı davamlı açıq olmasaq, inkişaf edə bilmərik.

İbadətə geniş aspektdə yanaşmaq lazımdır. Namaz bir ibadət, oruc da, həcc də ibadət, elə isə Allaha itaət və İslamın doğru qəbul etdiyi yolda edilən hər şey ibadətdir.” (Fasıldan Fasıla, 1/30)

Gülən başqa bir yerdə də çox əhəmiyyətli bir xüsusu xatırladır:

“İnsan qəlbindəki imanı ilə mömindir, beynindəki məlumat yığınları ilə deyil. Bu səbəbdən insan xarici və ya daxili dəlillərlə qət edəcəyi məsafəni əldə etdikdən sonra əgər bunlardan sıyrılmazsa, tərəqqi-inkişaf yolunda bir addım belə irəliləyə bilməz. İnsan müəyyən bir nöqtəyə gəldikdən sonra bunları tamamilə kənara qoymalı, birbaşa Quranın aydınlıq işığı altında, qəlb və vicdanının nurlu yolunda yürüməlidir ki, axtardığı aydınlığa qovuşa bilsin” (Fasıldan Fasıla,2/27)

Daha əvvəl də qeyd edildiyi kimi, başda namaz olmaqla zəkat, daha geniş mənası ilə infaq, oruc, həcc kimi ibadətlər üzərində həssasiyyətlə dayanan Fəthullah Gülən bütün ibadətlərlə bağlı müəyyən faktorlara xüsusi diqqət yetirir. Onun fikrincə, insan bütün düşüncə və davranışlarında olduğu kimi, ibadətlərində də davamlı sorğu-sual və mühasibə içində olmalı, özünü və niyyətini müntəzəm nəzarət altında tutmalı və beləliklə də, edilməli olanları yerinə yetirdiyi kimi tərk edilməli olanları da eyni şəkildə düşünüb tərk etməlidir. Yenə ona görə, insan ən yaxşı, bəlkə də, qəbula ən yaxın gördüyü əməllərində belə bir qüsur axtarmalı, nəfsin, şeytanın müdaxiləsi olma ehtimalını heç vaxt unutmamalı və bu ölçüdə özü ilə bir hesabat içində olmalıdır.

Gülən bu yerdə çox əhəmiyyətli bir mövzuya da diqqəti cəlb edir və hər kəsin öz əməlləri, yerinə yetirdiyi ibadətləri haqqında bu şəkildə həssas olmaqla yanaşı, başqaları haqqında eyni şəkildə düşünüb onlar haqqında mənfi rəydə olmasının doğru olmadığını vurğulayır və belə deyir: "Əgər başqaları haqqında eyni şəkildə düşünər, onların ibadətlərində nəfsin hissəsi ola biləcəyi kimi sui-zənnə (mənfi düşüncə) girilərsə, Allah qorusun, bu da öldürücü bir zəhər və dəhşətli bir yanılma deməkdir. Ehtimal ki, başqaları sizin tutmağa, ovlamağa çalışdığınızı, bəlkə, çoxdan ovlamışdır, sizin xəbəriniz yoxdur.(Ünal, 2001, 189-190 )

Riyakarlıqdan qurtulma, söz-davranış vəhdəti və səlim qəlb

Bu yerdə Fəthullah Gülənin ən çox xatırlatdığı və xəbərdar etdiyi cəhət riyakarlıq və riyadan qurtulma yollarıdır. "Başlanğıcda hamının riyaya girə biləcəyi, qulluq qapısından riya ilə girildiyini söyləyir. Lakin qulluq riya ilə davam etməz. Qul ixlas yolunda məsafə qət etdikcə riyanı tərk edir və tam ixlasa nail olanda artıq onda riyanın bir izi belə qalmır," - deyən Fəthullah Gülən riya və riyakarlıqdan qurtulmaq üçün bunları tövsiyə edir:

"Riyanı tanımadan, riyakarlığın nə olduğunu bilmədən insanın içində ixlası əldə etmə cəhdi doğmaz. İnsan ikiüzlülüyün nə olduğundan xəbərsizdirsə, onda o, ixlasa nail ola bilməz. Necə ki nəfsi bilmək Allahın mərifətinə və Allahı tanımağa açılan bir qapıdır, bunun kimi insan da ixlası əldə etmə niyyət və əməli içində riyakarlığı tanıyır, o qapıdan içəri girir və mərhələ-mərhələ ixlasa nail olur. İnsan etdiyi şeyləri, bəlkə də, başlanğıcda süni olaraq edir, mənasını, mahiyyətini və dərinliyini dərk etmədən sırf əmr edildiyi üçün edir. Dolayısilə, başlanğıcda riya kimi qələmə verəcəyimiz bəzi davranışlar təbii görünə bilər. Amma axırda istər Allahın (cəllə cəlaluhu) Zatı, sifət və adları naminə müəyyən bir mərifət üfüqünə çatmaqda olsun, istərsə də başqa səbəb və düşüncələrdə olsun, artıq özünü nəzarət altına alar və xalis davranar; davranar və bundan sonra o, artıq ixlas yolçusudur; həmişə axtarar, tapdığını kafi görməz, yenə axtarar. Bu şəkildə həyatının sonuna qədər, bəlkə, əlli ixlas mərtəbəsindən keçər, amma yenə də "ixlas" deyib qıvrılar. Bir vaxt o hala gələr ki, artıq onun bütün duası ixlas olar. "Allahım, nə olar ixlas!" - deyər. "İxlas" - deyib yatar; "ixlas" deyib durar. Elə ki daha başqa önəmli şeylər istəyər, amma arada yenə “ixlas” deməzsə, dönüb yenə “ixlas” deyər. Necə ki "Göy qurşağının altından keçim" - deyə yeridikcə, qaçdıqca, o sizdən uzaqlaşar, eləcə də ixlaslı qulluq da məhz belə vəslinə qovuşulmaz bir sevdadır, insanı dalınca qaçırdar. Allah bizi bu qaçışdan ayırmasın." (Ünal, 189-190)

Gülən əsrimizin bir baxımdan riyakarlıq əsri olduğuna diqqəti çəkir və: "Dünya yaradıldığı gündən bu yana dövrümüzdə görüldüyü ölçüdə ikiüzlülülk olmamışdır. Çünki indiki dövrdə riyakarlığa sövq edən faktorlar hədsizdir; bəziləri qələmi ilə, bəziləri nitqi ilə, bəziləri çox kitab oxuması ilə, bəziləri ensiklopedik biliyə malik olması ilə, bəziləri də çox insan tanımaqla və s. səbəblə riyakarlıq edə bilər. Bunlardan başqa mükafatlar, tərifnamələr, alqışlar, təriflər, yarışlar, marafonlar, şəxsi qürurlar, cammaat təkəbbürü, milli qürurlar ...başqa bir sahədə ehsanlar, kəramətlər, kəşflər, ürəyi oxumalar, əvvəlcədən hissetmə ... daha neçə belələri. Hətta o qədər ki, Allahı işin içində qatan yoxmuş kimi, hər müvəffəqiyyət insan verilir və insan özünə aid olmayan xeyli qəsb edilmiş zəfərlə qürur duyur,"- deyir. Sonra da belə xəbərdalıq edir: "Əslində hər riyakar əməl, hər riyakar söz yalandır. Allah ehsan edir, insanlar isə Allahın ehsanlarını Allaha yaxınlaşma yolunda istifadə etmək əvəzinə, özlərininki hesab edib onları Allahla öz aralarında pərdə edirlər. Xeyr, qabiliyyət və uğur sayılacaq nəyə sahibiksə, hamısı Allahdandır. Lakin bax gör ki, nankor və eqoist insan bütün bunları Allahı unutmağa vasitə edir. Halbuki, insan ən kiçik bir nemətdə belə başı dönən mövləvi kimi cazibəyə qapılıb dönməli, "Allahım, Səndən! Allahım, Səndən!" deməlidir."(Ünal, 189-192)

Sağlam qəlb həyatı üçün Gülənin dəfələrlə üzərində dayandığı başqa bir məsələ söz-hərəkət uyğunluğu, bütövlüyüdür. O, Peyğəmbərimizin (s.ə.s.) ümməti haqqında ən çox qorxduğu şeyin alimin nifaqı və münafiqin dedi-qodusu olduğunu xatırladaraq belə deyir: "Müsəlman əməl etmədiyi şeylərdən danışmaz, o, sözlərindən çox hərəkət və davranışları ilə bir kitab olmağa çalışar. Allah Rəsulu (s.ə.s.) və Onun raşid xəlifələri heç vaxt bəzəkli söz demək yolunu tutmamış, əksinə davranışları ilə ətraflarına nümunə olmağa çalışmışlar. Söz-əməl bütünlüyünün digər cəhəti başlanğıc-son vəhdətini təmin edə bilməkdir. Bundan niyyətim budur: Peyğəmbərimiz (s.ə.s.) başlanğıcdakı müqəddəs və təvazökar halını həyatı boyunca heç vaxt dəyişdirməmişdir. Peyğəmbərimiz belə idi, əshabı fərqli? Əsla!..Müqəddəs bir missiyaya inanan və həyatlarını buna həsr edənlər bu ideal səbəbi ilə nail olduqları ehsanları istismar etməməli, bu yolla bağçalarına bir ağac əkməyi belə xəyanət hesab etməlidirlər. Allah Rəsulu və Onun şanlı əshabı kimi başlanğıc-son vəhdəti içində dünyaya gəldikləri kimi getməlidirlər." (Fasıldan Fasıla, 1/59-60) Fəthullah Gülən sağlam mənəvi həyat yolunda qəlbin təmiz, səlim olması üzərində də dayanır. Quran bu ayəsi ilə təmiz qəlbin əhəmiyyətini vurğulayır:"O gün ki, nə mal-dövlət, nə də övlad bir fayda verər! Ancaq səlim (təmiz, daxilində şəkk-şübhəyə, küfrə, şirkə və nifaqa yer olmayan) bir qəlblə Allahın hüzuruna gələn kimsədən (möminlərdən) başqa!”(Şüəra, 26/88-89) Səlim qəlbi fit çalan qazan misalı ilə izah edən Gülən "Necə ki fit çalan qazan partlayana qədər çölə heç nə buraxmır, səlim qəlb də elədir və ya elə olmalıdır. Onsuz da rəhmətlə münasibətdə olma, hər kəs haqqında müsbət düşünmə insanı istər-istəməz bu qəlibə salar. Yetər ki biz o yolda olaq," - deyir və ardınca da həmişəki xatırlatmalarından birini edir: "İnsan başqalarının qüsurunu heç görməməlidir. Öz nəfsinə qaşı müttəhim, başqalarına qarşı vəkil kimi davranmalıdır. İlahi əxlaqa baxın ki, özünü inkar edənlərə belə hər şeyə rəğmən, yaşamaq haqqını verir və ruzilərini də göndərir. Yenə axirətdə ədalətinin təzahür şəklinə baxın ki, savabları ağır gələn insanı günahlarına baxmayaraq, bağışlayır. Beləliklə, "İlahi əxlaqla əxlaqlanın" fəlsəfəsinə istinad edərək ətrafımızdakıların həmişə belə cəhətlərini görməli, mənfi cəhətlərini (əgər varsa) görməməyə qərarlı olmalıyıq ki, ancaq bu sayədə səlim qəlbi qazana bilərik." (Fasıldan Fasıla, 1/64)

İrtidaddan (dindən çıxmaqdan) özünü qoruma və aqibət əndişəsi

Fəthullah Gülən insanın daim aqibət, yəni son nəfəsində imanla gedib getməmə əndişəsini daşımasının vacibliyini də sürəkli xatırladır. Bu xatırlatma ümumi mənada hər kəsi əhatə etdiyi kimi, xüsusilə, müsəlmanlarıN irtidaddan qorunması məqsədini daşıyır. Bu baxımdan, məsələn, o, belə deyir: "Ulul-əzm peyğəmbərlərin (Ən böyük beş elçi: Həzrəti Muhəmməd, Həzrəti İsa, Həzrəti Musa, Həzrəti İbrahim, Həzrəti Nuh (Allahın salamı üzərlərinə olsun)) demək olar ki, hamısının əshabı arasından dindən çıxanlar olmuşdur. Keçmişdə peyğəmbərlərlə eyni atmosferi paylaşmış insanlar arasında belə irtidad baş verirsə, hüzurunda olmanın dadını almamış və nəbəvi ab-hava ilə boyanmamış bugünkü insanlarda irtidadın olmayacağını düşünmək qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən, hər kəs aqibətindən qorxmalıdır.

Fəthullah Gülən irtidaddan (dindən çıxmadan) qorunma çarələri kimi bu xüsusları nəzərə çatdırır:

"- Özünü əminlikdə görməkdən bacardıqca uzaq olmaq və daim aqibət əndişəsi içində yaşamaq;

- Allahdan çox qorxmaq;

- Allahın kainatda qoyduğu fitri qanunlara riayət etmək, yəni sözlü dua ilə əməli duanı birləşdirmək, qadağalara yaxınlaşmamaq, günah atmosferindən uzaq olmaq və daim ibadətlərlə məşğul olmaq;

- İmanla bağlı əsərləri (əzbərləmək deyil) davamlı mütaliə və müzakirə etmək;

- Tək qalmamaq, daim dostlarla birlikdə olmaq. Bununla bağlı "Sadiqlərlə bərabər olun!", "Sürüdən ayrılanı qurd yeyər" kimi düsturları həmişə yadda saxlamaq;

- Rəsmi vəzifəmizin xaricində günün ən az yarısını Allah üçün xidmətə ayırmaq;

- Ən başlıcası, Haqq qapısının sadiq bəndəsi olmaq. Haqq qapısının sadiq bəndəsi olanların günahlarına baxılmır. O halda, günahlardan narahat olanlar Haqqın dininə xidmət etməyə çalışmalıdırlar. Hər halda, ən böyük tövbə də elə budur." ( Fasıldan Fasıla, 1/121-122)

Həqiqi qulluq və sağlam qəlb həyatı naminə özünü hesaba çəkmə

Fəthullah Gülən həqiqi qulluğu və qəlb həyatını əldə etmə və onu qoruma yolunda bəzi muhasibə örnəkləri və əsaslı prnsiplər də təqdim edir:

"Həzrəti Ömər iki mərtəbəli ev tikdirən bir adama "Ölüm sənə daha yaxındır!" demişdi. bu kəlmənin bizə anlatdığı nədir?

- İnsan (dünyada Allah üçün və Onun yolunda xərcləmək, bir də özünü və baxdığı kimsələrin gündəlik ruzisini təmin etmək məqsədi ilə qazanmaqla birlikdə, könlünü dünyaya verməməli və ) zəruri ehtiyaclarından artıq hər hansı bir şeyi əlində tutmamalı;

- Zəruri ehtiyaclarımızdan artıq qalan mal, pul-nəyimiz varsa, (Allah üçün din, ölkə, insanlıq yolunda və kasıblara) sədəqə olaraq xərclənməli.

- İsti havada tapdığımız kölgəyə çatana qədər hər bir nemətin qədrini bilməli və yüklədiyi məsuliyyətin şüurunda olmalıyıq. Faydalandığımız hər nemət eyni zamanda bizi xəbərdar edən bir sillə kimi ənsəmizə enməli.

- İnsan dünyaya bir dəfə gəlir və yerinə yetirilməli olan vəzifələr üçün ona bir dəfə fürsət verilir. Məhz bu birinci fürsətdə o, ya qazanacaq, ya da itirəcəkdir. Əgər bu fürsət bir dəfə əldən çıxsa, sonra nə "kaş ki"lərin faydası olacaq, nə də geriyə dönmə arzularının. (qeyd olunan əsər (q.o.ə.) 118-119)

Gülən insanın öz-özünə nəzarət etməsi mənasında başqa sorğu-sual prinsiplərini də təqdim edir:

"- İbadətləri səmimi yerinə yetirmək;

- Ən şüurlu şəkildə etdiyimiz ibadətlərdə belə bir qüsur tapmaq;

- İnsanlar qarşısında özümüzə xor baxmaq, həm də elə xor baxmaq ki, sadəcə kafir olmadığımız üçün daim Allaha şükür etmək;

- Gözəl danışmağı bacaran və zahirən yaxşı güzəranı olanlar, ümumiyyətlə, xalqın nəzərində müsbət imicə malik olur. Bu vəziyyətlərdə insanın özünün heç nə olduğunu özünə inandırması çox vacibdir. Əks təqdirdə insan özünü bir şey zənn edə bilər (qürura qapılar) ki, bu da ən böyük təhlükə deməkdir." (q.o.ə. 132)

Muhasibə (özünü sorğu-sula çəkmə) üçün Fəthullah Gülənin verdiyi digər bir prinsip-ölçü də budur:

"İnsan hər zaman qürur və təkəbbür rüzgarlarına qarşı həssas olmalı və davamlı sorğu-sualla nəfsini əzməyi bacarmalıdır. Elə zənn edirəm ki, bunun ən qısa yolu da bəxş edilən bütün gözəlliklərin Allahdan gəldiyini qəbul, təsdiq, etiraf və elan etməkdir.

Qürur özünü tapa bilməyən kiçik insanlara aid bir boşluqdur. Cəmiyyət həyatında hər kəsin görünmək istədiyi bir pəncərə var. Boyu qısa olanlar ayaq barmaqlarının ucuna qalxıb uzun görünməyə çalışırlar ki, bu onların qısalığını göstərir. Boyu uzun olanlara gəldikdə isə onlar da görünmək üçün iki qat əyilirlər. Bəli, böyüklərdə böyüklüyün əlaməti kiçik görünmək, kiçiklərdə kiçikliyin əlaməti isə böyük görünməkdir.

Bəsit insanlarda kompleks (hər şeyə dar çərçivədə yanaşma, qərəzlilik) olur. Onsuz da özünü böyük görmə və göstərmə də bunun təzahür formasıdır. Halbuki, inanan insanlarda aşağılıq kompleksi olmamalıdır. Əslində, bu qədər İlahi ehsanlarla təchiz edilən mömində niyə aşağılıq kompleksi olsun ki?.. Onda təkəbbür, qürur və özündən razılıq kimi çirkin duyğular da olamamlıdır." (Fasıldan Fasıla, 2/65-66)

Gecələr və göz yaşları

Davamlı tövbə və dua ilə birlikdə, bəlkə də, tarixdə çox az nəfs tərbiyəçisinin toxunduğu, xüsusilə, gecələrdə təhəccüd və göz yaşı üzərində dayanan Fəthullah Gülən göz yaşlarından da bəhs edərkən: "Heybət, qorxu, hörmət və sevgi kimi insanı duyğulandıran, könlünü vəcdə gətirən, qəlbindəki kiri-pası təmizləyən və qəlbdən miskin arzuları silib atan, ülvi hisslərin insanın içini doldurduğu anın bəyanıdır göz yaşları... Bulud-bulud yüksəlib Haqq rəhmətinin ətəklərində dodaq gəzdirən, bu fani aləmin əbədiyyətə aid zümrüdləridir göz yaşları... Əsərində əsrarını izləmək, tapdıqca axtarmağa həvəslənmək və Yunis Əmrənin dili ilə "Dəryada mahi (balıq) ilə, səhrada ahu ilə" Onu anmaq, inildəmək...Hər yerdə Ondan xəbər almaq və sonra çözülən hər düyün qarşısında buzlar kimi ərimək... Sel olub çağlamaq, başını daşa vurub ağlamaq... Hansı səadət bundan daha şirin, hansı həzz bundan daha səmimi ola bilər?"- deyir.

Qovuşmaq üçün ağlamaq və qovuşduğu üçün ağlamaq...Bu ağlayış bir yetimin, bir ümidsizin ağlayışı da deyil...bu ağlayış tam bilmədən, qovuşmanın nəşəsindən, hüzurun heybətindən gələn bir ağlayışdır. Sonunda rəhmətin təbəssümü olduğu üçün şirindir. Və yenə bu ağlayış tapıb bildiyini tanıtma və bildirmə yolunda olduğu üçün zərərsizdir. "Sular kimi çağlasan; Əyyub kimi ağlasan; Ciyərgahı dağlasan;Əhvalını sormazmı?" (Sızıntı, sentyabr, 1979)

Göz yaşları üzərində sadəcə bir neçə məqalə ilə deyil, bir çox söhbətində təkidlə dayanan Fəthullah Gülən, demək olar ki, eşq, əzab, həsrət, ümid və dərdini yuxusuz gecələrində Allahın qarşısında göz yaşları ilə ifadə edən və insanlar arasında kimsəsizliyinə "Kimsəsizlər Kimsəsinin" ünsiyyəti ilə təsəlli verməyə çalışan bir qəribdir. O, istiarə, kinayə, cinas və təvriyə üslubları ilə ancaq məqalələrinə boşalda bildiyi qəlbinin çırpıntılarında gecəni belə təsvir edir:

Dört tərəfdə şırıl-şırıl axan suları, bəzən işıldayan lampaları, gəlib ruhları saran xülyaları və toxumlar kimi xülyaların bağrına saçılan inanc, əzm, ümid və gözəllik duyğuları ilə şeir və sənətin bütün ünsürlərini toplayıb xatirələrdə silinməz izlər buraxan gecələr göyün rənglərinin, suların səslərinin, quş cəh-cəhlərinin axa-axa ruhlara dolduğu, həyat və varlığın daha da müəmmalaşdığı, dərinləşdiyi bir sirlər aləmidir sanki... İşıq, Varlıq, Həyat və Qüdrət əlinin təbiət çöhrəsinə səpdiyi minlərlə gözəllik, minlərcə toxum kimi bir-bir gecənin köksündə oyanır, gecənin dərinliklərində mayalanır, gecənin bulağından içə-içə böyüyür, inkişaf edir və meydana çıxır. Məncə, həyatn əsl musiqisi həmişə gecələr bəstələnir, gecələrdə söylənir, gecələrin hüzünlü saatlarında tonunu tapır və qaranlığın işığı sardığı ən sehirli mənzərələrdən, bu mənzərələrin meydana gətirdiyi xəyallara çevrilən şəkillərdən meydana gəlir.

Bəli, gecə iztirablı və cəfakeş insanların içlərindəki dərdlərini bəstələyib könül mizrabı ilə səsələndirdikləri elə möhtəşəm, elə sirli bir konservatoriyadır ki, oradan yüksələn səslər bir nəfəsə göy qübbəsini dəlib ta o biri aləmlərə keçər. Amma nə qədər qəribədir ki, gecənin örtüyünə bürünənlərin bir çoxu nə bu səsi duyar, nə də ətrafında baş verənləri nəsə dərk edər... Duyub anlamaz, çünki onların nəzərləri vəfasız, niyyətləri ölü, düşüncələri yanlış, qənaətləri isə səhvdir. Varlığı duyub hiss etmək ona aid gözəl səs və gözəl mənzərələrin gözləri, könülləri doldurub ruhlara nüfuz etməsinə, əşyanı tanıyıb onunla bütünləşməyə, qəlbin qədirbilən ölçüləri ilə hər şeyi incələməyə, daim oyaq və həssas olmağa bağlıdır. Bu aşina və həssas ruh sahibləri hər şeyi dərin bir incəliklə izləyir, varlığın ifadə etdiyi mənaları qavramağa çalışır, əldə etdikləri həqiqətləri vicdanın təmiz üfüqündə dəyərləndirir, beləliklə, bu aydınlıq yolda yeni-yeni düşüncə prizmaları ilə yeni-yeni aləmləri kəşf edərək Cənnət zövqlərinə bərabər ləzzətləri dadmağa başlayır. Onların nəzərində bütün varlıq mənalarla, hisslərlə çağlayan,söyləyən, danışan, coşduran bir dildir... (Sızıntı, oktyabr 1988)

Günahlardan qorunma

İnsanın mənəvi həyatında günahlardan qorunma və qazanılan ruhi səviyyəni qoruyub (qətiyyən belə duyğu və düşüncə və məsafə qət etmə, dərəcə qazanma iddiasında olmamaqla yanaşı) saxlayaraq yüksək məqamlara ucalmaq çox vacibdir. Fəthullah Gülən bu mövzularla bağlı tez-tez xatırlatmalar və tövsiyələr verir. Məsələn, günahlardan qorunma mövzusunda bir hədisə istinadən bu gün əsl müsəlman kimi yaşamanın çətinliyini ovucda qor saxlamağa, od-alov içində gəzməyə bənzədir. Çünki onun fikrincə, bir tərəfdən mahiyyətimizdəki gizli həvəslər, nəfsanilik və cismaniyyət əqrəb kimi quyruğunu qaldırıb bizi sancmağa çalışır, digər tərəfdən də mövcud mühit bütün bu mənfilikləri bəsləyir. Lakin Gülən bu məqamda müjdə verir: "Çətinliyin dərəcəsinə görə, nemət əsasına görə, bu qədər çətinliklərin bizə verəcəyi əlavə üstünlükləri düşünüb təsəlli tapır, hətta sevinirik. Çünki bu çətinliyi dəf edə bilsək, qazancımız da o nisbətdə böyük olacaq!" Sonra da günahlardan qorunmaq üçün bu tövsiyələri verir:

"– Belə bir zərərli atmosferdə, minalı sahədə və ya amansız düşmən nəzarətində necə hərəkət etmək lazımdırsa, elə diqqətli hərəkət etməliyik.

– Günah dolu mühitə çıxmazdan əvvəl bir daha qəlb və hislər gözdən keçirilməli, bəslənməli, daxili aləmimzlə həsbi-hal edilməli və günaha qarşı mənəvi qüvvətimiz artırılmalıdır.

– Əsla tək qalmamaq, xüsusilə, günah mühitlərində bizə nəzarət edəcək və nəsihətləri ilə ruhi-mənəvi dünyamızı canlı, sağlam saxlayacaq bir və ya bir neçə dostla birlikdə olmaq lazımdır.

– Yanımızda daim (kitab, jurnal, zikr-dua toplusu kimi) bizi günaha girməkdən qoruyan bir qalxan olmalıdır.

– İşlənən hər bir günah və xəta qarşısında peşman olub dərhal tövbə etməli və günahın üstündən bir saniyə belə keçməsinə imkan verilməməlidir. Tövbədə gecikmə günah ölçüsünə görə ruh və qəlbin qaralmasına səbəb olur və o əsnada insanın başqa günahlara girməsinə gətirib çıxarır.

– Qəbir (bərzəx) aləminin işığı olan (və ya onu işıqlandıran) təhəccüd namazına qalxmaq, yuxunun ən şirin anında Rəbbə yönəlmək xəta və günahları ən qısa zamanda təmizləyən bir amil kimi qəbul edilməlidir.

– Hər biri yeni bir başlangıc olan namaz vaxtlarında Allah qarşısındakı fərz ibadətlərimizi yerinə yetirərək iki vaxt arasındakı xəta və günahlarımızın əfvinə çalışmaqla yanaşı, nafilə ibadətlərlə də Onun rizasını qazanmağa cəhd göstərməliyik." (Əsrin gətirdiyi tərəddüdlər, 3/75–80)

Ülfət (Ali dəyərlərin gözümüzdə adiləşməsi) qarşısında mənəvi gücü qoruma

Fəthullah Gülən istər mənəvi həyatı, istər qəlbin daim canlı qalmasını, mənəvi ab-havanın səviyyəsini, istərsə də aksiyon naminə mənəvi əhval-ruhiyyəni qoruya bilmək və bu xüsuslarda paslanmamaqla bağlı bəzi mühüm tövsiyələr verir. Gülən ülfət mövzusunda bunları qeyd edir: "Ülfət insanın bir şeyə alışması, onun hər tərəfində gördüyü çox orijinal və ecazkar şeylərə laqeyd qalması deməkdir. Bir məsələni ilk dəfə eşidəndə canlı olur və maraq oyadır, lakin bir müddət sonra beynimizdə sadəcə qəlibləşmiş və donmuş hekayəyə çevrilir. Bununla da ruhumuzdakı ilk həyəcan dalğaları, qəlb yumşalması və hətta göz yaşartıları artıq xəyala dönür və çox ciddi məsələlərin icrası sadəcə bir vərdiş olur. Ruha bir quruluq, bir yeknəsalıq və məsələlərə səthi yanaşma duyğusu hakim olur. Sonra da qəlblər codlaşır, qatılaşır və insan məsuliyyətsizləşir."

Bu ifadələrin ardınca Fəthullah Gülən bildirir ki, Allah rizası üçün din, ölkə, millət və insanlıq naminə edilən xidmətlər ülfətə düşməməyin əsas vasitəsidir və insan daim haqq və həqiqətə xidmət etməklə gözlənilməz ilahi inayətlər əldə edib mənəvi ucalığını qoruyacaqdır. "Bu mənada heç bir səy göstərməyən insanda qəlbin qatılaşması, gözlərin quruması və canlılığın itməsi, beləliklə də, şeytanın vəsvəsə və hiylələrinə aldanıb günahlarla sol tərəfdən vurulma hər an ehtimal olunur və mümkündir," – deyir.

Gülən daha sonra ruhi-mənəvi diriliyin və mənəvi gücün qorunub saxlanması üçün aşağıdakı tövsiyələri verir:

– Özündənrazılıq, yəni "mən" düşüncəsi və eqoizm öldürülməlidir.

– İradə insana verilmiş ən böyük əmanətdir. Beləliklə, ona layiq şəkildə davranılmalı və yaradılış qayəsi istiqamətində istifadə edilməlidir.

– Nəfsə düşkünlükdən əl çəkilməli; nəfs aclıq, susuzluqla və meyl etdiyi şeylərdən məhrum edilməli, sıxışdırılmalıdır.

– Allah mərifəti, yəni Allahı tanımaq şeytanın və nəfsin vəd etdiyi bütün yalançı zövqləri və ləzzətləri keçərək onlardan daha üstün səviyyəyə yüksəlməyimizi təmin edir. Buna görə də, insan mərifətullaha çatmalı və onda dərinləşməlidir.

– Hər bir insan təfəkkür və düşüncədə hər gün bir az da dərinləşərək qarşısına qoyulan kainat kitabından arı kimi mərifət nektarı toplayıb Allahın Peyğəmbər və vəlilərinin açdığı geniş yolun yolçusu olmalıdır. Bu yol sayəsində o, ruha canlılıq qazandıracaq və atılan hər addım ona yeni güc verəcəkdir. Bəli, vicdanımızın əlindən düşməyən Kitab və Sünnət neştəri bütün mənəvi yaralarımızı kəsib atarkən, əsrlərə görə dəyişən müalicə üsulları ilə mürşid və mücəddidlərin əsərləri və bu əsərlərdəki ölümsüz həqiqətlər də mənəvi yaralarımıza qısa zamanda şəfa verən bir dərman, bir məlhəm kimi daim əlimizin altında olmalı, bu əsərlər əhəmiyyətlilik sırasına görə israrla mütaliə edilməlidir.

– Məlumatı olmayan insanın təfəkkür etməsi mümkün deyildir. İnsan malik olduğu bilik səviyyəsində yeni tərkiblərə varır, bu tərkiblərdən yeni hökm və düşüncələr üçün müqəddimə kimi istifadə edir və beləcə onun təfəkkür dünyasında davamlılıq və çox yönlülük hasil olur. Buna görə də, çox oxumaq, sistemli mütaliə etmək və bilik qazanmaq lazımdır.

– Xəyalda da istiqamət qazanılmaldır. Gözümüzə dəyən hər hansı bir görüntü, qulağımıza gələn səs, dilimizlə dadına baxdığımız, hətta vücudumuzda təsiri olan bəzi şeylər təxəyyülümüzdə özünəməxsus düşüncələrə yol açar. Bu səbəbdən həm xeyir, həm şər istiqamətində istifadə edilməsi mümkün olan düşüncəni xeyir yoluna sövq etmək üçün onda canlanan mənzərələrə çox diqqət yetirmək lazımdır.

– Hədisdə "Ləzzətləri acılaşdıran ölümü çox xatırlayın!" – buyurulur. Bu baxımdan ölüm unudulmamalıdır.

– Gecənin siyah zülfləri arasında göz yaşları və təhəccüd olmalıdır. Peyğəmbərimiz (sallallahu əleyhi və səlləm): "İki göz Cəhənnəmi görməz," – buyurur və davam edir: "Biri Allah qorxusundan ağlayan göz, digəri də vətəni gözləyən təhlükələr qarşısında ürəyi döyünən və düşmən hansı gədikdən içimizə sızacaq, hansı planda təxribat törədəcək deyə keşik çəkən göz". Bu cəhətdən göz yaşı Cənnət kövsərlərinə bərabər tutulur və Peyğəmbərimiz: "Allahım!Ürpərməyən qəlbdən, yaşarmayan gözdən Sənə sığınıram," – deyə yalvarır. Təhəccüd isə qaranlıq gecələri aydınlaşdıran çıraqdır.

– Evlənmə imkanı olmayanlar nəfsin bəzi istəklərini boğmaq üçün oruc tutmalı, ibadət etməli, imkanı olanda da vaxt itirmədən evlənməlidirlər.

– Əshabı-kiramın və daha sonrakı böyük şəxsiyyətlərin həyatı incəliyinə qədər tədqiq edilməli, yaxşı öyrənilməli və onlar kimi yaşamağa çalışılmalıdır.

– İnsan vəsvəsəyə səbəb olmayacaq şəkildə nifaq və "günaha girdim" əndişəsi daşımalıdır.

– Tək qalmamalı, bizi daim doğru yola istiqamətləndirən və bizə nəzarət edən, bizə faydalı tövsiyələr verən dostlar tapmalı və onlarla birlikdə olmalıyıq. Quran sözü-əməli düzgün, dürüst olan insanlarla birlikdə olmağı əmr edir. Bundan başqa, fərd küfr sayılan məhvedici cərəyanlara və günah tufanlarına təkbaşına müqavimət göstərə bilməz. İkincisi, gözəl insanlarla birlikdə olmaqda, ibadətləri birlikdə yerinə yetirməkdə rəhmət və birlikdə edilən dualarda daha çox qəbul olma ehtimalı vardır. Bir yerdə olmaq, həmçinin bəla və müsibətlərin dəf edilməsində də vacib faktordur. Səma ona açılan, ona yalvaran səmavi simalı insanların əlləri və könülləri ilə çox bağlıdır.

– Nəsihət edənləri dinləmək də qəlbdəki qatılığın (ülfətin) dağılmasında, qəlbin yumşalması və şeytanın vəsvəsələrinə, günahların təzyiqlərinə müqavimət göstərməkdə qoruyucu və qüvvət verici çarələrdəndir.

– Bütün xarici aləmlə bağlı olan duyğularımız günahlardan qorunmalıdır. Məsələn, haram qarşısında gözünü yuman insan maddi-mənəvi heç nə itirməz.

– Məşğuliyyətsiz insan günahlara meyilli həyat yaşayar, bununla da şeytana öz əli ilə fürsət verər. Bu səbəblə boş dayanmamalı və Allahın razılığını qazanma istiqamətində davamlı xidmət edilməlidir. Faydalı, dürüst, səmimi olan və həqiqətən, Haqqa xidmət edən insan daim canlılığını qoruyar və heç vaxt şeytan sayağı yaşayışın qurbanı olmaz.

Hislərin inkişafı

Günahlardan qorunmaq və ruhi-mənəvi həyatı, canlılığı saxlamaq məqsədi ilə mənəvi səviyyəni, qüvvəti mühafizə etmək üçün bu tövsiyələri verən Fəthullah Gülən eyni məqsəd və ruhun paklığı naminə hislərin necə inkişaf etdirilməsi məsələsinə də toxunur:

"– Xarici və daxili təfəkkürlə, həyatın başlanğıc və sonunu düşünməklə, Cənnəti, Cəhənnəmi, Sirat körpüsünü və s. təfəkkür etməklə hislər inkişaf edə bilər.

– Allahı imanla birlikdə ibadətlərlə, əməllərlə tanımaq mümkündür. İnanc nəzəri olaraq nəfsə qəbul etdirilmiş olsa da, insan imanın ağırlığını bütünlüklə yalnız əməllərində hiss edə bilər. Buna görə də, hislərin inkişafı sağlam və davamlı, ardıcıl əməl tələb edir. Bu etibarla gecələri dəyərləndirmək, Qurani-Kərim oxumaq, əvradu-əzkarı (vird və zikrlər) axsatmamaq, namaz başda olmaqla digər ibadətləri də xalis niyyətlə yerinə yetirmək lazımdır ki, duyğular inkişaf etsin, qəlb və ruh da bədənin əsarətindən qurtulsun. Əlavə olaraq, bunları davam etdirmək də şərtdir.

– Günahlardan mümkün qədər uzaq olmağa çalışmaq lazımdır. İmam Şarani: "Əgər namazsız bir adamla qısa müddət bir yerdə olsam, 40 gün namazımdan zövq ala bilmərəm" – deyir. Əmrləri yerinə yetirmək və axirətə hazırlıq yolunda olmaq da diqqət ediləcək xüsuslardandır.

– Allahın gözəl isimlərini zikr etmək də çox vacibdir. "Ya Kəşşaf" deyə zikr etmək lətif duyğulardakı pərdənin aralanmasına səbəb ola bilər. Ğaffar, Ğafur və Təvvab adlarını çox zikr etmək rəhmət qapılarının açılmasında önəmli bir vasitədir. Sayına gəldikdə isə o istəyənə görə dəyişir. Bu işlər bir az da istedada bağlıdır. Əslində ən əhəmiyyətlisi qəlb təmizliyidir.

– Alınan qidanın mütləq halal olması hisslərin inkişafında çox mühüm faktorlardandır.

– Qəbiristanlıqları və xəstəxanaları ziyarət etmək də hisslərin inkişafına mühüm təsir göstərə bilər." (Fasıldan Fasıla,1/21–23)

Cismaniyyətlə qəlb arasındakı tarazlıq

Bu mövzunu tədqiqat çərçivəsində yekunlaşdırmazdan əvvəl, Gülənin cismaniyyətlə qəlb arasındakı tarazlıq haqqında ortaya qoyduğu ölçülərə baxmaqda fayda vardır:

"Həqiqi həyat qəlb və ruhun həyat səviyyəsini dərk etməklə mümkündür və bu səviyyədə yaşanılan həyatdır. Bu səviyyədə həyatını yaşayan və onu dərk edən bəxtəvər insanlar keçmişi atalarımızın otaq və taxtları halında, gələcəyi də Cənnət bağçalarına uzanan yollar şəklində görər və vicdanlarında axan kövsərlərdən içə-içə bu dünya evindən köçüb gedərlər.

Bu həyat səviyyəsinə yüksəlmiş həqiqət aşıqini belə təsvir etmək olar: O, vücud etibarilə hər cür təhlükəni dəf edəcək qədər bərkimiş bir bədən, düşüncə baxımından yaşadığı dövrün anlayışı ilə, Haqq bəyanını axtarıb-araşdıran və mahir bir kimyagər kimi hər an başqa tərkiblər əldə edən inşaedici bir beyin, ruhi qabiliyyətləri və qəlbi etibarilə əsrlərdən bəri Mövlanaların, Yunis Əmrələrin şəkilləndiyi qazanda qovrula-qovrula bişmiş, kamilləşmiş bir ruh, nəhayət "insanlar arasında adi bir insan olma" fəlsəfəsinə inanmış kamil bir könül və başqalarının səadəti uğrunda öz həzlərini unutmuş bir bəxtəvərdir." (Ölçü veya Yoldakı Işıklar, 98–100)

Qəlbin zümrüd təpələrində

Fəthullah Gülənin nəfs tərbiyəçiliyini ən əhatəli formada neçə ildir "Sızıntı" jurnalında yazdığı və hələlik 3 cild halında toplanıb nəşr edilmiş və bütövlükdə ən azı 4 cild olacaq "Qəlbin zümrüd təpələri"ndə görmək olar. Gülən bu məqalələr silsiləsində İslamın ruhi-mənəvi tərəfini anlayışlar dairəsində izah edir.

Fəthullah Gülən qəlbi şüur, idrak, hiss etmə, anlama və iradə gücünün mərkəzi, insanın əsl həqiqəti, Allahla ünsiyyətdə olan, məsuliyyətlər yüklənən, cəza, mükafat alan, hidayətlə qanadlanan, inkara yuvarlanan, əziz qəbul edilən, alçaldılan bir dünya və İlahi mərifətin aynası olaraq qəbul edir. Ona görə, qəlb ruhun gözü, bəsirət öz dünyasına görə qəlbin nəzəri, ağıl ruhu, iradə də daxili dinamikasıdır. İman Allah mərifəti, Allah sevgisi və bunun hasil etdiyi ruhani zövq, qəlbin varlıq səbəbi və hədəfidir.

Allah insana onun qəlbi ilə baxır və Onun insanla davranması qəlbə görə cərəyan edər. Çünki qəlb ağıl, mərifət, elm, niyyət, iman, hikmət və Allaha yaxınlıq kimi insan üçün ən həyati ünsürlərin qalasıdır. Qəlb diri isə bunlar da diri, qəlb sarsılmış və ya ölüdürsə, onda bu dəyərləri də sarsılmış və ölüdür. Necə ki, bədənin canlılığı və diriliyini davam etdirməsi ürək deyilən orqana bağlıdır, insanın əsl varlığının, mənəvi həyatının keyfiyyəti də o bioloji ürəyin mənəvi qarşılğı olan qəlbə bağlıdır və bu iki qəlb bir-biri ilə münasibətinə görə bir həqiqətin iki üzünü təmsil edir.

Qəlbin bir önəmli cəhəti də ondakı istinad və istimdad (yardım istəmə) nöqtələri və ya duyğuları ilə daim Allahı göstərməsi, varlıq kitabı ilə ətraflı izah edilənləri ən həyati ehtiyaclar və ehtiyacların təminatı ilə insan könlünə davamlı xatırlatmasıdır ki, bu xüsus hədis deyə rəvayət edilən bir sözdə öz əksini tapmışdır. İbrahim Haqqı bunu bir beytlə belə ifadə edir:

Sığmam dedi Haqq ərzi–səmaya;
Kənzən bilindi dil mədənindən.

İman qəlbin canı, ibadət onun damarlarında axan qanı, təfəkkür, mühasəbə (özünü sorğu-suala çəkmə) onun varlığının davamının əsaslarıdır. İmansız bir adamda qəlb ölü və o biri aləmlərə qarşı tamamilə qapalı; ibadətsiz və günahkar bir adamda ölüm ağına bürünmüş və çarəsiz xəstəliklərlə sürüklənən; təfəkkürsüz, sorğu-sualsız və hesabatsız bir adamda isə hər cür təhlükəyə açıq və mühafizəsizdir (Qəlbin zümrüd təpələrində, 1/44–50). Beləliklə, "Qəlbin zümrüd təpələri" qəlbin həyatı və canlılığı üçün bütün lazımi ünsürləri, onun canlılığının bütün göstəricilərini, bu canlılıqla qazanılan hal, mövqe və fəzilətləri, başqa sözlə, İslamın mənəvi-ruhi həyatını məfhumlar çərçivəsində şərh edən bir kitabdır. Amma bu həyatı mücərrəd elm olaraq deyil, bir hal, təcrübə və yaşanan bir həyat olan İslamın ruhi-mənəvi tərəfi, və ya onu mənəvi həyat olaraq izah edən bir araşdırmadır.

"Qəlbin zümrüd təpələri" bir tərəfdən müəyyən bir çərçivə çəkir, digər tərəfdən isə bütün çərçivələri aradan qaldırır. Mənəvi-ruhi həyat daha çox mənəvi səviyyəli və bu səviyyədə yürümək həm çətin, həm də son dərəcə riskli olduğu üçün, onun mütləq bir çərçivə daxilinə alınması şərtdir. "Sözlər"də (25-ci Söz, səh. 442): "Gördüm ki , (Təsəvvüf yolunda) haqq yoldan çıxan bütün firqələri imamları sapdırmış. Batinə girmişlər, bir müddət yol qət etmişlər. Peyğəmbərin sünnətinə tabe olmayaraq əldə etdikləri ilə "sona çatdıq" deyib dönmüş, yoldan çıxmış və çıxarmışlar," təsbiti əksini tapır. Batin və ya məna yolu bu şəkildə azmağa, yoldan çıxmağa, yanılmağa çox açıq olduğu və ya bu yol bir çox xüsusiyyətlərə malik olduğu üçün onu əhatə edən, projektorlarla işıqlandıran və o yolda sapmaların qarşısını alan Şəriətin qaydalarıdır. Tarixdə bu qaydalar bəzən tam bilinmədiyi, bəzən müəyyən mülahizələrlə nəzərdən uzaq saxlanıldığı, bəzən də ehmal edildiyi üçün Təsəvvüf yolunda bir çox həqiqətdən uzaqlaşmış batini məzhəblər meydana çıxmış, bəzən də müxtəlif təsirlərlə haqdan uzaqlaşan məslək və ya məzhəblər özlərinə guya istinad kimi bu yolu seçmişlər. Elə "Qəlbin zümrüd təpələri" də mənəvi-ruhi həyatın heç bir yoldan azmaya imkan vermədən İslami ölçülər çərçivəsində yeriyə bilməsi üçün bu həyatın və ya mənəviyyat yolunun sərhədlərini işarələyir, o yolu günəş kimi aydın göstərir.

"Qəlbin zümrüd təpələri"ndə bir tərəfdən bu şəkildə bir çərçivə və ya dairə çəkilərkən, digər tərəfdən də yuxarıda ifadə edildiyi kimi, sərhəd və ya çərçivələri ortadan qaldırılır. Batin yolu mənzili çox, yaradılmışların ən böyüyü Həzrəti Məhəmməddən (s.ə.s.) ən avam möminə qədər inanmış insanların sayı qədər mərtəbələri olan bir yoldur. Bundan əlavə, bu yol bir tərəfdən hamıya açıq olduğu kimi, digər cəhətdən də sadəcə üzərində az sayda insanın yeridiyi xüsusi cığırlara da malikdir. Məsələn, Muhyiddin ibn Ərəbi məktəbini və ya "vəhdəti-vücud" məsləyini bu cığırların ən əhəmiyyətlilərindən biri kimi qəbul etmək olar. Ancaq bu yolda sadəcə o yolda gedə bilənlərin görüb anlayacağı başqa fərqli xüsusiyyətlər var. Məsələn, Həllacda, qətlə yetirilmiş Sührəverdidə və eyni taleyi yaşamış digər insanlarda müşahidə edilən bu xüsusiyyətlər zahirən o yolun sərhədləri ilə kəsişdiyi üçün, bu iki insanın canını almışdır. Halbuki, "Qəlbin zümrüd təpələri" bütün bu xüsusiyyətləri həm bu yolun və ya ruhi-mənəvi həyatın ənginliyi, sanki hüdudsuzluğu daxilində, həm də onun sərhədləri hesab edilən şəriət ölçüləri daxilində nəzərdən keçirir.

"Qəlbin zümrüd təpələri" birlik, vəhdət, vahidlik, əvvəl-axır, zahir-batin kimi ilahi vəsflər, isimlər və ya mərifət işığı ilə Allahı tanıdır və bir mərifət pətəyi təqdim edir. Bu onda Kəlam, Təsəvvüf və Hikmət elmlərinin sanki bir mərifət elmi şəklində bir bütün olaraq ortaya çıxmasını təmin edir. O, bununla yanaşı, Muhyiddin ibn Ərəbi və onun kimi bəzi mütəfəkkirlərdə sirli və çətin anlaşılan ifadələr və simvollarla üzə çıxan Yaradıcı-yaradılan münasibəti və bütün keyfiyyəti ilə ilahi təcəlli xəritəsi təqdim edir. Bundan başqa, o, istər bu ifadələr, istərsə də "ülvi aləmlər" kimi başqa məfhumlarla kainatın fizika və astrofizikaya da yol göstərəcək metafizik xəritəsini çəkir və bir antologiya təqdim edir. "Qəlbin zümrüd təpələri" bu anlayışlarla birlikdə bir tərəfdən "nücəba, nükəba, əvtad, qütüb, qütbül-aqtab, qavs" kimi terminlərlə, xüsusilə, varlıqla bağlı planda Allah-insan münasibətini ən dərin və xüsusi yönləri ilə sərf-nəzər edir, digər tərəfdən Abdulkərim əl-Cili kimi yenə batin yolunun xüsusi təmsilçilərinin vurğuladığı "insanı-kamil" termini ilə insanı "əhsəni-təqvim" və "yerin" və ya "yer üzündə Allahın xəlifəsi" kimi tanıdıb Allah-insan münasibətini ən həssas nöqtəsi ilə təsvir edir.

"Qəlbin zümrüd təpələri"nin bura qədər üzərində durmağa çalışdığımız özəllikləri ilə yanaşı, bəlkə də, onlardan daha vacib və daha önəmli digər tərəfi onun (Qəlbin zümrüd təpələrinin) yuxarıda qismən təmas edildiyi kimi, südün içindəki qaymaq kimi, yəni İslamın əsasını təşkil edən ruhi-mənəvi həyatını, ilk növbədə Səhabə məsləyi daxilində, bütövün yaşanan, duyulan, təcrübə edilən təməli, sonra da tarixdə aldığı şəkli ilə çox önəmli bir predmet olaraq təqdim etməsidir. "Qəlbin zümrüd təpələri" çox güman ki, dinlə birlikdə hər an onunla münaqişəyə girə biləcək mahiyyətdəki ağlın, elmin, texnikanın, sözün və rifahın hakim olacağı və texnoloji nailiyyətlərin, bəlkə də, bu günlə müqayisədə təsəvvüredilməz mərhələyə çataçağı gələcəyin dünyasına, həm bütün yönləri ilə İslamın ürfan məktəbini, həm də İslamın bütövlüyü daxilində onun ruhi-mənəvi həyatını bir əmanət, sağlam və sürüşmələrdən qorunan bir yol olaraq göstərir.