Laübalılıq, Şəthiyyat, Ciddiyyət və Vüqar
Sual: Laübalılıq və şəthiyyatdan uzaqlaşıb ciddiyət və vüqar kimi mömin xüsusiyyətlərinə yiyələnmək üçün hansı xüsuslara diqqət yetirmək lazımdır? İzah edə bilərsinizmi?
Cavab: “Laübalılıq” və ya təsəvvüf ifadəsi ilə “şəthiyyat” insanın iman və mərifət üfüqündən, Allahla irtibat səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Bəzi insanların ağlına şimşək kimi ani də olsa küfr və zəlalətlə əlaqəli bir şey gəlsə, bu onların ödünü qoparar, ürəyini çatladar. Bizim kimi mübtədilər isə ancaq Zati-Üluhiyyət, peyğəmbərlik haqda işlətdikləri ifadələrdən ötrü "Görəsən, küfrə, zəlalətə düşmüş ola bilərəmmi?" deyə əndişə edərlər.
Başqa sözlə, laübalılıq və şəthiyyatın hüdudları çox genişdir. Məsələn, Allaha hörmətsizlik ifadə edən elə yersiz laübalılıqlar var ki, onlardan küfr qoxusu gəlir. Bu cür yersiz sözlər insanı heç fərqinə varmadan küfrə sürükləyə bilər. Bu baxımdan, mübtədi səviyyəsində də olsa inanan bir insan Haqq Təalanın hər yerdə hazır və nazır olduğunu vicdanında duymağa çalışmalı və bu hiss də onun davranışlarında əks olunmalıdır. Digər tərəfdən, elə insanlar tanıyıram ki, dodaqlarının qaçdığını heç görməmişəm. Bu insanlar ömrü başı aşağı müraqibədə (insanın öz dünyası ilə məşğul olması, özünü haqq-hesaba çəkməsi) keçirmişlər. Məhz onların bu dərin baxışlı və heybətli halı könüllərə böyük təsir edirdi.
Qəhqəhələrlə solan qəlbi həyat
Şübhəsiz, hər kəs bir üfüqdə ola bilməz. Məsələn biz nəşət etdiyimiz mühit etibarilə çöl-biyabanda gəzən çobanlar kimiyik. Üfüqümüz yox, qəlbimiz inkişaf etməmiş, ağıl və düşüncəmiz də zəif. Buna baxmayaraq yenə də insanın hədəfi yüksək olmalıdır. Hal-hazırkı istedad, qabiliyyət və üfüqümüz etibarilə bizim üçün harəm qapısının eşiyində bir yer müqəddər ola bilər. Lakin insan əsla bununla kifayətlənməməlidir. Əksinə o, “Ayətül-Kübra”daki həqiqət yolçusu kimi həmişə "həl min məzid" deməlidir. Hətta harəm dairəsinə belə girsə, orada da "Görəsən, Onunla münasibətimi necə qüvvətləndirə bilərəm?" deyə yollar axtarmalıdır, həmişə "Daha yoxdurmu?" axtarışında olmalıdır. Bəli, mömin "lə iləhə illəllah"la içəri addım atdığı andan etibarən daima maiyyət üfüqünü (yaxınlıq) axtarmalıdır. Yəni hansı üfüqdə dodaqları heç vaxt qaçmayacaqsa, rəngi saralıb solacaqsa, məhabət və məxafətdən ürəyi ağızına gələcəksə, həmin üfüqə çatmağa çalışmalıdır. Bəzən ricadan (ümiddən) dodağına təbəssüm qonsa da, çox keçmədən məxafət və məhabət atmosferinə bürünməli və mənliyini xövfü-xəşyət duyğusu sarmalıdır. Həqiqi qürbət (yaxınlıq) qəhrəmanları məhz bunlardır. Belə ki, Fəxri-Kainat Peyğəmbərimizin (sallallahu əleyhi və səlləm) mübarək və nurlu çöhrəsi ricadan mütəbəssim olsa da, qaynaqlar həyatı boyu üç dəfə güldüyünü bildirir. Səhabeyi-kiram və tabiuni-əzəm arasında da bu xüsusiyyətlə sərəfraz olan neçə-neçə insan vardır. Hətta bəziləri bu xüsusiyyətləri ilə məşhur idilər. Elə isə insan başdan laübalılıqla öz arasına məsafə qoymalı və təmrin edə-edə özünü ciddiyyətə və təmkinə öyrəşdirməlidir. Bunu bacara bilsə, tədricən bu xüsusiyyət onun hər davranışına sirayət edər.
Siz Ustad Həzrətlərinin 17-ci Sözdə Mövlana Camidən nəql etdiyi;
يَكِي خَواهْ، يَكِي خَوانْ، يَكِي جُويْ، يَكِي بِينْ، يَكِي دَانْ، يَكِي گُويْ"Yalnız Biri istə, Biri çağır, Biri arzula, Biri gör, Biri bil, Biri söylə" ifadəsindən nə başa düşürsünüz? İnsan bu həqiqətin mahiyyətinə varar, ona nüfuz edər, həmişə o üfüqdə yaşamaq, hər an Onu görmək, Onu bilmək, Ona yönəlmək və Onu istəmək eşqi ilə hərəkət edərsə, bu hal tədricən onun təbiətinə çevrilər.
Bir az əvvəl ifadə edildiyi kimi, bu hal bizim kimi mübtədilərdən uzaq ola bilər. Lakin biz də heç olmasa, yerli-yersiz qəhqəhələrdən, hərəkət və davranışlardan uzaq durmalıyıq. Üstəlik bu və ya digər şəkildə dini təmsil mövqeyindəyiksə, daha həssas olmalıyıq. Çünki ətrafınızdakı insanlar sizdən bu cür hal və davranış gözləyir. Madam ki möminsiniz, bu məsələdə başqalarından fərqlənməli, bir fərqlilik ortaya qoymalısınız ki, insanlar sizə baxanda dininizə və dini dəyərlərinizə qibtə etsinlər. Əgər siz də başqaları kimi davranar, başqaları kimi hərəkət edər, başqaları kimi danışar, başqaları kimi gülər və başqaları kimi əylənərsəniz, qarşıdakı insanlar iman və imana aid gözəllikləri sizdə görə bilməz. Fərq kimi yerdə sadəcə bəzi nəzəri biliklər qalır ki, o da həqiqi iman demək deyildir. Bəli, nəzəri bilik bir mənada küfrün qarşısını alma funksiyasını daşıyır, lakin unutmayaq ki, iman insanın qəlbində əməllə oturuşur.
Həyatı əhatə edən ihsan şüuru
Seyri-süluqi-ruhani ilə bir məqama gəlib çatmış insan orada özünü təmkin və təyəqqüza (ayıq-sayıqlıq) hazırlamalıdır. Bu haqq yolçusu səkrü-məhv halında (dünyadan sıyırlıb mənəvi aləmdə pərvaz edərkən) belə daim təyəqqüz və təmkinlidir. O, "Allah var!" deyərək yerli-yersiz hərəkətlərdən çəkinir və addımını təmkinlə atır. Hətta ayaqyolunda belə qulaqlarının dibinə qədər qızarır. Mələklər oraya girə bilməsələr də, insan həmişə ihsan şüurunda olmalıdır. Dolayısilə bu düşüncə onun bütün hal, hərəkət və davranışlarına sirayət edir.
Sizə əvvəllər də danışmışdım. Alvar İmamı vəfat edəndə hələ on altı yaşlarındaydım. Bu səbəblə onu və onun dilindən tökülən dərin mənalı sözləri dərk etdiyimi söyləyə bilmərəm. Ancaq onun oturuşu, duruşu, hal və hərəkəti ən bəlağətli sözlərdən də təsirli idi. Yaşı doxsanı haqlasa da, səkkiz saat diz üstə oturardı. Ayaqları uyuşurdumu, bilmirəm. Üstəlik prostat xəstəliyi də vardı. Buna baxmayaraq o heç halını dəyişməzdi. Yanınızda heç bir söz deyil, sadəcə bir dəfə "Allah!" deməsi ürəyinizi ağızınıza gətirməyə kifayət idi. Bəzən birdən-birə elə titrəyirdi ki, elə bil tok verilirdi. Onun bu dəruni, ciddi və ağırbaşlı halı, hərəkət və davranışları, baxışları və üz cizgiləri insanın ruhuna nüfuz edirdi.
Hal-hərəkəti, oturuşu-duruşu ilə insana təsir edənlərdən biri də Saleh Əfəndi idi. Mən onun dodağının qaçdığını heç görmədim. Onula tanış olanda uşaqlarının ən kiçiyi yaşındaydım. Buna baxmayaraq ziyarətə gələndə onu bir divana oturda bilməzdim. Həmişə diz üstündə oturardı. Bu səviyyədə təmkin və təyəqqüz timsalı idi. Zənnimcə, siz belə insanı Allahın hüzuruna aparsanız, birbaşa kəmiyyət və keyfiyyətdən uzaq Haqq Təalanın kəlamını eşitsə, birbaşa Ondan əmrlər alsa, yenə də o insan: "Ya Rəbbi! Görəsən, bunlar nəfsimin səsi deyil ki? Əgər elədirsə, bundan Sənə sığınıram. Sən böyüksən. Mənim kimi günahkar, üsyankar, aciz bir qul belə iltifata layiq ola bilməz. Bəs, bu hal nədir Allahım?" deyəcək. Bu anlayışa sahib insan təmkinə öyrəşdiyindən daim təmkinlə nəfəs alar, təmkinlə hərəkət edər, təmkinlə oturub-durar və heç vaxt istiqamətini dəyişməz. Dolayısilə, belə bir insan heç vaxt şəthiyyata yol verməz.
Digər tərəfdən bəzi insanlar müəyyən mövhibələr bəxş ediləndə və ya varidata aparan yollar azca açılanda sevincdən özlərini itirə bilərlər. Ancaq Şahı-Geylani, Məhəmməd Bahauddin Nəqşibəndi və ya İmam Rəbbani kimi şəxslər bir anlıq da olsun təmkindən ayrılmamışlar. İmam Rəbbani Həzrətləri belə məqamlara yüksəlsə də, təkidlə sünnə və səhabə yoluna üstünlük verir və hər nə səviyyədə olur-olsun, şəriətin bütün əmrlərinə tabe olmağı tövsiyə edir.
Lakin bu dövrün müsəlmanları olaraq bizim ən böyük nöqsanlarımızdan biri Allahın hər yerdə hazır və nazır olduğuna qəlbən inanmamaqdır. Bu mövzuda məlumatımız daha çox nəzəri bilikdən ibarətdir. Dolayısilə nəzəri bilik həyatımızda əmələ çevrilmədiyi üçün hal və hərəkətlərimizdən laübalılıq, qeyri-ciddilik yağır. Bəli, təəssüf ki, hərəkətlərimiz mömin hərəkəti deyil, ruhlara nüfuz edə bilmirik. Halbuki mən bu dairənin ilk insanlarını həmişə ciddi və ağırbaşlı görmüşəm. Onlar öz yerlərini yaxşı bilirdilər. Elə ömür sürürdülər ki, elə bil harəm dairəsinin önündə əmrə müntəzir dayanmışdılar. Beləliklə, bilməliyik ki, bizim yolumuzda laübalılığa, qeyri-ciddiliyə və şəthiyyata yer yoxdur. Dərhal bu pis xüsusiyyətə qarşı mövqeyimizi ortaya qoymalı, onunla məsafəli davranmalı, hətta yuxularımıza belə girməsinə imkan verməməliyik.
Şəthiyyatdan uzaq olub təmkinə yiyələnmə məsələsinə gəlincə: əgər mömin həyatının hər sahəsində ciddiyyətə talib olsa, ibadət və itaətdə də bu keyfiyyəti asanlıqla əldə edər. Bu səbəbdən ciddiyyət, təmkin və vüqar möminin bütün həyatına sirayət etməlidir. Həzrəti Ruhu-Seyyidil-Ənam (əleyhi əlfü əlfi salatin və salam) yatanda belə sağ əlini başının altına qoyar, ayaqlarını sinəsinə doğru yığar, qıvrılar və belə istirahət edərdi. Siyərə baxanda, Onun həyatının hər saniyəsində, hər anında belə təmkin və təyəqqüz görürük.
Əgər siz də ömrün hər səhifsində belə bir ciddiyyət axtarsanız, namaz və digər ibadətlərdə də şəthiyyatdan uzaq duraraq təmkin, xüşu və şərəfi əldə edə bilərsiniz. Bəli, əgər siz də əlinizdən gəldiyi qədər hər yerdə Onun hüzurunda olma şüuru ilə hərəkət etsəniz və davranışlarınızı bu düşüncə ilə tənzimləsəniz, sünilik və süni hərəkətlərdən uzaq olarsınız, hal və hərəkətlərinizdən təvazö, mahviyyət və xəcalət süzülər. Unutmayın ki, əgər süni davransanız, insanlar hərəkətlərinizin süniliyini sezər və bunu soyuq qarşılayar. Beləcə, təbii təvazökarlarla süni təvazökarlar bir-birindən ayrılmış olar. Bu, təmkinli insanlarla təmkinli kimi davranan və ya təyəqqüzda olanlarla mütəyəqqiz kimi davranan insanlara da şamildir. Burda laübalılıq və şəthiyyatdan uzaq və ciddi görünən insan çölə çıxanda elə yersiz hərəkətlər, elə səviyyəsiz zarafatlar edir, elə kobud sözlər danışır ki, onun bu hal, hərəkət və sözlərinə şahid olanda qulaqlarınıza qədər qızarırsınız. Çünki ciddiyyət hələ onun təbiətində kök salmamışdır. Belə bir dilemma ilə üzləşməmək üçün inandığımız dəyərləri həyatın hər sahəsində tətbiq edib yaşamalı və beləcə təbiətimizin bir dərinliyinə çevirməliyik.
"Nə olar, Allahım! Hüzur və məhabətini varlığımıza hiss etdir"
Haqq Təaladan ciddiyyət istəmək lazımdır. "İstəyirəm, amma xarakterimə çevrilmir. Yenə qeyri-ciddi, yenə laübalı, yenə Allahdan qafiləm" düşüncəsi doğru deyil. Allah xatirinə, biz bu pürməlal halımızı düzəltmək üçün həftədə neçə gecə qalxdıq və səhərəcən ürəyimizi paralayıb: "Nə olar, Allahım! Hüzur və məhabətini mənliyimizə duyur!" deyə yalvardıq, O vermədi! Xeyr, biz belə bir şey iddia etsək, yalan olar. Əgər O vermir və biz də yerimizdən tərpənmiriksə, demək ki, qəlb və ruhi həyatımız üçün “olmazsa-olmaz”, həyati əhəmiyyətli olan bu məsələyə əhəmiyyət verməmişik, vermirik.
Uca kitabımız Qurani-Kərim yer üzündə ciddiliyi təsis etmək üçün ciddilərdən ciddi bir üslubla yer üzünün ən ciddi insanına nazil olmuş səmavi kitab və müqəddəs bəyandır. Yoxsa Quran,
وَمَا هُوَ بِالْهَزْلِ
"O, əyləncə də deyildir" (“Tariq” surəsi, 86/14) ayəsində də ifadə edildiyi kimi, bir “həzl (qeyri-ciddi, uydurma söz)” və “ləhvu-laib (əyləncə)” deyil.
İtirdiyimiz bu ciddiyyəti təkrar əldə etmək üçün mütəmadi bir-birimizə xəbərdarlıq etməliyik. Bunun üçün ictimai müqavilə bağlamaq kimi bir-birimizə söz və səlahiyyət verə bilərik. Məsələn, qeyri-ciddiliyə dalmış bir qardaşımızı görəndə: "Bu nədir, qardaşım, yoxsa axirətdən müjdə gəldi? Yoxsa Cənnətdən xeyir xəbər aldın?" deyə bir-birimizə xəbərdarlıq etməyi bacarmalıyıq. O ki qaldı, Cənnətdən müjdə alan bir insana, o belə içəri (Cənnətə) addım atana qədər ciddiliyini qorumalıdır. Çünki oraya girənə qədər heç kim təminat altında deyil. Fəxri-Kainat Peyğəmbərimiz (əleyhissalatu vəssalam) bizə təmkin dərsi vermək üçün "Mən də əməlimlə Cənnətə girə bilmərəm!" (Müslim, Münafiqin 76) buyurursa, hər kəs başını iki əlinin arasına alıb düşünməli deyilmi? Bir rükətdə “Bəqərə”, “Ali-İmran”, “Maidə” və “Nisa” surələrini oxuyan Peyğəmbərimiz (sallallahu əleyhi və səlləm) belə əməli ilə Cənnətə girə bilməyəcəyini buyurursa, insandan "Sən hələ də nə haqla laübalılıq edirsən?" deyə soruşmazlarmı?
- tarixində yaradılmışdır.