İbadətlərdə nöqsanlar və qabaran ənaniyyət hissi
Sual: Ənaniyyət və mənəm-mənəmlik hissinin güclənməsi übudiyyəti zəiflədən əsas səbəblərdən biri kimi göstərilir. Übudiyyətin zəifləməsi ilə ənaniyyətin güclənməsi arasında necə əlaqə var?
Cavab: Ərəb dilində “ə-b-d” kökündən törəyən “übudiyyət” sözü insanın Cənabi-Allaha aid vəzifələrini yerinə yetirib bəndəlik (qulluq, ibadət) şüurunda olması deməkdir. “İbadət” sözü də eyni kökdən gəlir, ancaq bu iki söz arasında məna fərqi var. Qısaca desək, “ibadət” imana dair nəzəri biliyin müəyyən prinsip və sistem çərçivəsində əmələ çevrilməsinin adı və ünvanıdır. Başqa sözlə, “ibadət” insanın Allah-taalaya qarşı vəzifələrini necə əmr olunubsa, o şəkildə yerinə yetirməsi, “übudiyyət” isə ibadətlərdə tədricən kamilləşərək ehsan, yəni “Allah daim məni görür” şüuru ilə yaşamasıdır.
İbadətləri vicdanında dərindən duyaraq yerinə yetirən, təmrinlərlə kamil qulluq şüuruna yiyələnən, übudiyyət düşüncəsindən möhkəm yapışan bir insan köləlik əsarətindən xilas olar. Elə əğyar köləliyindən qurtuluşun yeganə yolu da Allaha həqiqi bəndə olmaqdır. Ona ibadətdən qaçanlar isə məxluqatın sayı qədər güc-qüvvət sahiblərinə, totemlərə, ikonalara və bütlərə qul-kölə olarlar.
Həqiqətdə ibadətə layiq olan yeganə varlıq Allahdır (cəllə cəlaluhu). Sufi dili ilə desək, O, Məbudi-Mütləq və Məqsudi-Bilistehqaqdır. Yəni biz insanların Ona ibadət edərək hər anı qulluq (bəndəlik) şüuru ilə yaşaması Onun haqqı, bizim isə vəzifə və borcumuzdur. Başqa sözlə, Allah Allah olduğu üçün məqsuddur (İstənilən, arzu edilən, məqsəddir), Allah Allah olduğu üçün məhbubdur (sevgili, sevilən) və Allah Allah olduğu üçün məbuddur (ibadət və sitayiş edilən). Bu səbəbdən də insanın müxtəlif inhiraf və sapqınlıq üzündən totem, əsatiri məxluq, ikona, büt və s. kimi şeylərə sitayiş etməsi küfr və zəlalətdir, bunların bu kimi ibadət və sitayişə zərrə qədər haqqı yoxdur. Məbudi-Həqiqi isə birdir, o da Allahdır (cəllə cəlaluhu).
Məhz bu cür übudiyyət şüuruna sahib bir insan Allahdan qeyri heç kimin qarşısında baş əyməyi ağlından keçirməz, heç vaxt özünü başqalarından üstün və fərqli saymaz, özünü Allaha bəndə olmaqdan başqa bir məqamda görməz. O, Məbudi-Mütləqin qarşısında boynu boyunduruqlu, qulağı sırqalı (qədim zamanlarda qullara taxılardı − tərc.) və ayağı buxovlu bir kölə olduğunu dərk edər. Bu cür insan nəfsini, ənaniyyətini və mənəm-mənəmlik hissini Rəbbə qulluq putasına atıb əritdiyinə görə sahib olduğu bütün gözəllikləri və əldə etdiyi bütün müvəffəqiyyətləri Ondan bilər. Böyük nailiyyətlər qarşısında bəzən nəfsinə aldanıb büdrəsə də, səndələsə də, gözləri tor görsə də, ruhuna nəqş olunan übudiyyət hissi ilə şişib-qabaran bu cür mənfi duyğularını cilovlamağı bacarar.
Tərs mütənasib
Gördüyünüz kimi, dərin qulluq şüuru ilə ənaniyyət və mənəm-mənəmlik düşüncəsinin güclənməsi tərs mütənasibdir. Yəni insan ibadətlərdə nə qədər kamilləşərsə, nəfs, ənaniyyət və mənəm-mənəmlik düşüncəsini də bir o qədər möhkəm cilovlayar. Allaha übudiyyətdən uzaq duran insan isə bu uzaqlıq nisbətində mənəm-mənəm deməyə başlar, eqoist və hətta eqosentrist olar. Çünki o, insana Allaha qul olduğunu xatırladan qulluq (bəndəlik) vəzifəsindən uzaq gəzdiyinə görə, get-gedə kim olduğunu unudar və beləcə, əldə etdiyi bütün müvəffəqiyyətləri özündən bilməyə başlar. Hətta başqalarının gördüyü faydalı işləri belə öz adı ilə əlaqələndirilməsini arzulayar. Bu səbəbdən də müvəffəqiyyətlər, alqışlar və təqdirlər onu bataqlıq kimi yavaş-yavaş içinə çəkər.
Halbuki Haqq qarşısında əmrə müntəzir dayanan, ömrünün hər səhifəsini bu şüurla yazan insan kim olduğunu heç vaxt unutmaz. O, boynu boyunduruqlu, ayağı buxovlu, aciz, zəif, fani bir varlıq olduğunu dərk edər, bu şüurla yaşayar. Bu əczü-fəqr hissi də onda ibadət və übudiyyətə qarşı “Həl min məzid (Yenə var?!)” arzusunu oyadar. Nə qədər ibadət edir-etsin, lap gündə min rükət namaz qılsın, yenə də: “Allahım! Sənə layiqincə ibadət edə bilmədim! Ey hər şeydən daha aşkar olan Zat! Səni layiqincə tanıya bilmədim. Tanısaydım, yəqin şam kimi əriyərdim. Allahım! Şükür Sənin haqqındır. Ancaq mən Sənə layiqincə şükür edə bilmədim” duası dilindən düşməz. Çünki o bilir ki, yerinə yetirdiyi ibadətlər sahib olduğu nemətlərlə müqayisədə heçdir.
Sonsuz nemətlərə sonsuz şükür gərək
Həqiqətən, bir insana həyat bəxş edilməsi, bitki və heyvan deyil, şüurlu bir varlıq olaraq yaradılması, üstəlik Allahı tanıması, ona sirli açarın – imanla əbədiyyət qapılarını açmaq fürsətinin verilməsi, Cənnətə gedən yolun göstərilməsi elə böyük nemətlərdir ki, dünyada misli-bərabəri yoxdur. Bu sonsuz nemətləri ehsan edən də Cənabi-Allahdır.
Əgər insan bütün bu nemətləri dərk edər, Rəbbə yönələr, ibadətlərdə kamilləşər, “Həl min məzid (“Yenə varmı?!)” düşüncəsi ilə yaşayar, ürfan, məhəbbət və eşqü-iştiyaqını mütəmadi şəkildə artırmağa çalışarsa, Allah da lütfü-kərəmi ilə onu ənaniyyət və mənəm-mənəmlik girdabından qurtarar. Alvar İmamının sözləri ilə desək:
Sən Mövlanı sevən də
Mövla səni sevməzmi?
Rizasına ivən də
Haqq rizasın verməzmi?
Sən Haqqın qapısında
Canlar fəda eyləsən,
Əmrində xidmət etsən,
Allah əcrin verməzmi?
Əslində, Allah (cəllə cəlaluhu) özünü min bir hadisə ilə anbaan bizə xatırladır. Bunun müqabilində biz bu hadisələri sistemli təfəkkürlə, diqqətlə və sayıqlıqla izləsək, hadisələrin ayrı-ayrı parçalarını yan-yana qoyaraq bütövün ifadə etdiyi mənanı anlamağa çalışsaq və arayıb-axtararaq Ona aparan fərqli yolları tapsaq, O, bizi yarı yolda qoymaz. Çünki O, bugünədək Haqq yolunu tutan heç bir bəndəsini yarı yolda qoymamışdır.
Ənaniyyət çağında übudiyyət iksiri
Tarix boyu gündüzü gecə, gecəni də gündüz əvəz etmişdir. Bəzən yağışlar yağmış, ancaq torpaq bir rişə belə bitirməmiş, yer üzü başdan-başa çöl-biyabana dönmüşdür. Bəzən də səmadan leysantək rəhmət yağmış, yer birə yeddi, birə yeddi yüz bəhər verən sünbüllərə beşiklik etmişdir. Bəli, bəzən işıq qaranlığa qalib gəlmiş, qaranlıq xeyli azalmışdır. Ruhanilərin və mələklər aləmi şeytanların dünyasına hakim olmuş, başqa sözlə desək, mələkut aləmi mülk aləminə hökm etmişdir. Səadət Dövrü bunun ən birinci nümunəsidir. O dövrdə şeytanların gəzməyə, oturub-durmağa, yeyib-içməyə, yatıb-qalxmağa yeri qalmamışdı. Sonrakı əsrlərdə də buna oxşar parlaq dövrlər olmuşdur.
Bu gün də vücudunun hər zərrəsində Allaha bəndə olduğunu duyan, hiss edən, ehsaslardan daha həssas sayılan ehtisasları ilə daim Onunla birlikdə olduğunu dərk edən insanların sayı az deyil. Belə olmasa idi, dünya öz oxu ətrafında dövr etməzdi. Çünki Allah (cəllə cəlaluhu) ixlasla ibadət edən insanların gözü ilə baxır dünyaya, o insanların hörmətinə də bizim kimi mücrim, günahkar, yıxıla-dura yol gedən insanları bağışlayır, onların hörmətinə kainatın ömrünü uzadır və onların xatirinə varlığı yerlə-yeksan etmir.
Bu dövr nə qədər ənaniyyət çağı olsa da, artıq ibadət və übudiyyət baxımından gözəl bir dövr başlamışdır. Qaranlığın son anı günəşin doğmasına bir işarədir. Dan yeri sökülmədən əvvəl üfüqdə bir qaralma olur. Ancaq bu son qaralmadır. Təbiri-caizsə, gecənin son həmləsidir. Bəli, qaranlıq bütün üfüqləri son dəfə kini ilə bürüyər. Lakin bir də görərsən ki, arxasınca bir fəcri-kazib (yalançı, birinci şəfəq) zühur edər. Bu, yalançı şəfəq olsa da, fəcri-sadiqin (həqiqi şəfəq) ən etibarlı şahididir. Çünki o, indiyədək heç vaxt aldatmamışdır, fəcri-kazib doğdumu, ardınca fəcri-sadiq zühur edər.
Xülasə, insan ənaniyyət çağında yaşasa belə, ibadət və übudiyyətdə kamilləşərsə, ənaniyyət ondan əl-ətəyini çəkər və mənəm-mənəmlik hissinin cövlan etdiyi meydan yavaş-yavaş daralar. İşığın yayılma sahəsi artdıqca zülmət də azalar. Übudiyyətlə ənaniyyət arasında da oxşar bir əlaqə var. Biri artanda o biri azalar. İnsanın übudiyyəti kamilləşərsə, ənaniyyəti azalar. Get-gedə hər şeyi ilahi qüdrətdən görməyə başlayar, qazandığı müvəffəqiyyətləri ilahi riza və ilahi sevgi meyarı ilə qiymətləndirər və beləcə, ənaniyyətini tamamən əridər, özünü görməməyə başlar. Ancaq Ondan söz açar, hər yerdə Onun adını hayqırar.
- tarixində yaradılmışdır.